29 July, 2011

श्री विष्णु सहस्रनाम श्लोक ५४

सोमपोऽमृतपः सोमः पुरुजित्पुरुसत्तमः 
विनयो जयः सत्यसन्घो दाशार्हः सात्वतांपतिः  ।।
(५०) सोमपः :  - यज्ञामध्ये यज्ञकर्त्याचे आवाहनास प्रतिसाद देऊन इष्ट देवता रूपाने प्रकट होऊन जो सोमपान करतो तो सोमप श्रीविष्णु. सर्व यज्ञामधील, सर्व हवि स्विकारणारा श्रीनारायण सर्व देवतांचे वतीने, प्रतिनिधीरूपाने आमंत्रित केला जातो म्हणून तो सोमप होय.
(५०) अमृतपः :  - जो अमृताचे पान करतो तो. तो परमसत्य स्वरूप असल्याने नित्य अमरत्वाचा आनंद उपभोगतो. यासंज्ञेला दुसराही पौराणिक अर्थ आहे व तो असा की ' क्षीर सागराचे मंथन केल्यानंतर अमृताची प्राप्ती झाली तेव्हा ते अमृत असूरांनी पळवून नेले. त्यावेळी नारायणाने स्वतः अपूर्व सौंदर्यवती मनोहारिणी मोहिनीच्या रूपानें त्यांच्याकडून ते परत मिळविले आणि सर्व देवांना दान केले व देवांचे बरोबर स्वतःही अमृतपान केले म्हणून तो अमृतपः श्रीविष्णु.
(५०) सोमः :  - जो 'चन्द्र' ह्या स्वरूपांत आपल्या प्रकाशानें वनस्पती सृष्टितील औषधींच्या रसगुणांचे संवर्धन करतो तो सोम श्रीविष्णु होय. हिंदु धर्मग्रंथात अनेक ठिकाणी उल्लेखिलेल्या प्रमाणे चंद्र आपल्या प्रकाशाने सर्व वनस्पती, फळ फूल,धान्यांमधील अन्नगुणांचे संवर्धन करतो. भगवत् गीतेतही भगवंत सांगतात, 'मी चंद्र प्रकाश स्वरूपानें सर्व वनस्पतींचे पोषण करतो.'[1]  ह्या संज्ञेचा दुसरा अर्थ होतो भगवान् शिव - जो उमेसहित असतो तो सोम - श्री शंकर.
(५०) पुरुजित् :  - ज्याने अनेक शत्रूंना जिंकले आहे असा. इथे 'पुरु' शद्बाचा अर्थ अनेक असा होतो.
(५०) पुरुसत्तमः :  - सर्व श्रेष्ठांमध्येही श्रेष्ठ असा. याठिकाणी 'पुरु' शद्बाचा अर्थ होतो श्रेष्ठ व सत्तम म्हणजे उत्तम. कांही ठिकाणी पुरुसत्तम या शब्दाऐवजी 'पुरुषोत्तम' असाही पाठभेद आढळतो. त्या संज्ञेचा अर्थ होईल नित्य ’पुरूष’ - नित्य असणारा; - उत्तम - परमसत्य.
(५०) विनयः :  - सरळ अर्थ होतो जो अत्यंत नम्र आहे असा. परंतु दुसरा अर्थ होइल जो अधर्मी दुष्टांना नमवितो असा व तिसरा अर्थ होईल जो साधकांना निरंतर योग्य तर्‍हेने सत्याच्या व धर्माच्या मार्गाने नेतो (वि-नय) तो श्रीविष्णु.
(५०) जयः :  - जो नित्य विजयी असतो असा. ज्याने सर्व जडावर विजय मिळवला आहे असा. ह्याचाच अर्थ असा होतो की आपल्याला आत्मदर्शन करून घ्यावयाचे असेल तर आपणही स्थूल प्रकृती व तिच्या सर्व घटकांचेवर विजय मिळवला पाहिजे. [2]ज्याने ब्रह्मज्ञान प्राप्त केले तो स्वतः ब्रह्मस्वरूपच होतो व त्यावेळी त्याने सर्व जिंकलेले असते.
(५०) सत्यसन्धः :  - ज्याचे संकल्प सत्य स्वरूप असतात तो. तो परमात्मा आपल्या समग्रतेने परिपूर्ण असल्याने त्याचे संकल्प, विचार, भावना, शब्द व विकृती नेहमी सत्यच असतात. त्यामध्ये कधीही तडजोड नसते त्यामुळे ते संकल्प निश्चितपणे फलद्रूप होतात. पुराणे सांगतात, 'स्वर्ग खाली गडगडेल, पृथ्वी कोसळेल, हिमालयाचे चूर्ण होईल किवा समुद्र आटून जातील परंतु माझे शद्ब कधीच फोल ठरणार नाहीत.'
(५१) दाशार्हः :  - दशार्ह कुळात जन्म घेतल्याने तो श्रीकृष्णाचे नाव दाशार्ह आहे. या संज्ञेचा दुसरा अर्थ होईल यज्ञामध्ये साधकांनी त्याग भावनेनें दिलेले दान स्विकारण्यास अत्यंत योग्य तो श्रीविष्णु दाशार्ह आहे.
(५१) सात्वतांपतिः :  - सात्वतांचा स्वामी. 'सात्वत' नावाच्या तंत्राचे अनुसरण करणार्‍या लोकांचा स्वामी सात्वत नावाच्या तंत्रमार्गाच्या ग्रंथांचे अनुसरण करणारे लोक साधारणतः सात्विकच असतात म्हणून त्यांना ’सात्वत’ म्हणतात व त्यांचा स्वामी श्री विष्णू आहे. सात्वत पंथाची अत्यावश्यक साधना म्हणजे भक्तिपूर्ण अंतःकरणाने व अत्यंत एकाग्रतेने भगवान् विष्णूच्या स्वरूपाचे ध्यान करणे.
 डॉ. सौ. उषा गुणे.



[1]    पुष्णामिश्चोषधी सर्वाः सोमोभूत्वा रसात्मकः
[2] ब्रह्मवित् ब्रह्मैव भवति ।

25 July, 2011

श्री विष्णु सहस्रनाम श्लोक ५३

उत्तरो गोपतिर्गोप्ता ज्ञानगम्यः पुरातनः 
शरीरभूतभृद्भोक्ता कपीन्द्रो भूरिदक्षिणः  ।।
(४९) उत्तरः :  - जो आपले संसार सागरातून उद्धरण करतो तो. तसेच दुसरा उत्कृष्ठ अर्थ होतो की 'जो सर्व देवांमध्येही उत्तर (श्रेष्ठ) व उदार आहे असा. ऋग्वेदांत म्हटले आहे,[1] तो सर्वांपेक्षा श्रेष्ठ आहे.
(४९) गोपतिः :  - गाईचे रक्षण करणारा. ज्याने कृष्ण अवतारामध्ये गवळयाचेही काम नाट्यरूपाने केले तो. संस्कृतमध्ये 'गो' शद्बाचे चार अर्थ होतात. (१) गो - गाय. (२) गो - पृथ्वी. (३) गो - वाणी (४) गो - वेद. व या सर्वाचा तो पति आहे. अर्थात (१) सर्व गाइंर्चा-प्राणीमात्रांचा पति, (२) पृथ्वीचा पति - आधार (३) वाणीचा (इंद्रियाचा) पति- (आत्मा) (४) सर्व वेद ध्येय रूपाने सतत त्याचाच निर्देश करतात म्हणून वेदांचा पति.
(४९) गोप्ता :  - रक्षणकर्ता. तो सर्व जीवांचा रक्षणकर्ता आहे. इतकेच नव्हे तर त्याचे खेरिज जीवांचे अस्तित्वही अशक्य आहे. तो अस्तित्व रूपानें सर्व प्राणीमात्रांत उपस्थित आहे.
(४९) ज्ञानगम्यः :  - ज्याची प्राप्ती केवळ अत्यंत सूक्ष्म ज्ञानानेच होते असा. तो कुठल्या कर्मानें मिळवतां येत नाही, संतति, संपत्तीनेही मिळविता येत नाही. केवळ शुद्ध ज्ञानानेच त्याची प्राप्ती होवूं शकते (ज्ञान प्रसादेन). या ठिकाणी 'ज्ञान' शद्बाचा अर्थ लौकीक अर्थ विषयांचे ज्ञान असा करता कामा नये. सत्याचे ज्ञान जेव्हा बुद्धिच्याही पलिकडे जाता येते तेंव्हाच होते. जेव्हा अविद्येच्या बंधनातून मुक्तता होते तेंव्हाच साधक ध्यानाने त्या सत्याचे ज्ञान करून घेतो. व या 'साक्षात' अनुभवालाच या ठिकाणी 'ज्ञान' असे म्हटले आहे. व ह्याच प्रक्रियेने केवळ साधकास त्या अनंताची प्राप्ती होते म्हणून तो ज्ञानगम्य होय.
(४९) पुरातनः :  - जो कालाच्याही पूर्वीचा आहे. कालाची संकल्पना त्याचेपासूनच निर्माण झाली असल्यामुळे ते अनंततत्व होय. व ते सत्य कालाच्या मापाने मोजता येत नाही. तो कालातीत आहे म्हणून त्यास पुरातन म्हटले आहे.
(४९) शरीरभूतभृत् :  - शरीरांना उत्पन्न करणार्‍या पंचमहाभूतांचेही जो भरण पोषण करतो तो. तो परमात्मा सर्व पंचमहाभूतांचा नियामक आहे.
(५००) भोक्ता : - भोक्ता किवा रक्षणकर्ता. ही संज्ञा दोन अर्थाने स्पष्ट करता येईल. (१) रक्षणकर्ता[2] (२) उपभोग घेणारा.[3] वेदांताच्या मते निर्गुणावस्थेत तो परमात्मा कर्ताही नसतो व भोक्ताही नसतो. तरीही या ठिकाणी त्याला भोक्ता म्हटले आहे कारण अनुभव घेणारा 'अहं' जीवरूपाने दुसरा कोणी नसून परमतत्वाचाच अंश आहे.
(५०) कपीन्द्र :  - सर्व कपींचा स्वामी - श्रीरामचंद्र. कपी ह्या शद्बाचा दुसरा अर्थ वराह.[4]
(५०) भूरिदक्षिणः :  - जो मोठी दक्षिणा देतो तो. यज्ञामध्ये शेवटी दक्षिणा दिली जाते. जेव्हां मनुष्य शरीर, मन, बुद्धी यज्ञाकरतां समर्पित करतो तेंव्हा त्याचे हातून (यज्ञ) कर्म होते. व अशा कर्माचे फल देणारा (कर्मफल दाता) तो श्रीनारायण होय. म्हणून त्याला येथे 'भूरिदक्षिण' असे म्हटले आहे.
 डॉ. सौ. उषा गुणे.



[1]  'विश्वस्मात् इन्द्रः उत्तरः  । (ऋ.१०-६-१) 
[2]  भुनक्ति इति भोक्ता - रक्षणकर्ता 
[3]   भुंक्ते इति भोक्ता - उपभोग घेणारा. 
[4]   कपीर्वराह इन्द्रश्च वराहवपुरास्थितः

21 July, 2011

श्री विष्णु सहस्रनाम श्लोक ५२

गभस्तिनेमिः सत्वस्थः सिंहो भूतमहेश्वरः 
आदिदेवो महादेवो देवेशो देवभृत् गुरूः  ।।
(४८) गभस्तिनेमिः :  - जो दिव्य नक्षत्र मंडलाच्या केंद्रस्थानी आहे असा. संस्कृत भाषेमध्ये गभस्ति शद्बाचा अर्थ किरणे असा होतो. नेमि म्हणजे चक्राच्या आरा. त्यामुळे या संपूर्ण संज्ञेचा अर्थ '' आपल्या ज्याच्या तेजाची किरणे सर्व दिशांना पसरविणार्‍या प्रकाशचक्राचा केंद्रबिंदू तो गभस्तिनेमि'' असा होईल. खगोल शास्त्राप्रमाणे सूर्यमंडलाचा केंद्रबिंदू असलेला 'सूर्य' असा अर्थ होइल. जीवाच्या दृष्टिने तो स्वयंप्रकाशी आत्मा 'केंद्रस्थ' असून त्याचे तेज प्रकृतीच्या चक्रांतून (पंचकोशातून) बाहेर पडत असते.
(४८) सत्वस्थः :  - जो सत्वामध्ये रहातो तो. माया तीन गुणांनी युक्त आहे व ते तीन गुण म्हणजे सत्वगुण (नैष्कर्म), रजोगुण (कर्मप्रवणता) व तमोगुण (निष्क्रियता). मायेतील सत्वगुणांचे प्राबल्याने असते तेंव्हा तो गुणच परब्रह्मास ईश्वर स्वरूपांत व्यक्त होण्यास वाहन होतो व तोच 'श्रीनारायण' होय. तो ईश्वर सत्वगुण प्रधान आहे म्हणून भगवंत 'सत्वस्थ' आहे. त्याचे स्वरूप शुद्ध सत्य स्वरूप असे आहे. दुसरा अर्थ होईल 'जो सर्व जीवांमध्ये सत्वांमध्ये रहातो (स्थ) तो श्रीविष्णु.
(४८) सिंहः :  - सिंह. दुष्प्रवृत्तींबरोबर झगडण्यामध्ये सर्वांपेक्षा अत्यंत पराक्रमी असा तो सिंह ह्याच नांवाने निर्देशिला आहे. आपल्या अवतारकार्यात सर्व प्राण्यांपेक्षा पराक्रमी अशा सिंहासारखे कार्य केले आहे. संस्कृत भाषेप्रमाणे एकाद्या नामाचा कांही भाग त्या संपूर्ण नामाचा निर्देश करू शकतो जसे 'भीम' शद्ब भीमसेन ह्या नामाचा किवा 'भामा' हा शद्ब सत्यभामा ह्या नावाचा निर्देश करतो तसेच सिंह ह्या शद्बाने परमेश्वराच्या नृसिंह ह्या नामाचा निर्देश केला आहे. भगवंतांनी नर+सिंह असे रूप धारण करून पृथ्वीला हिरण्यकश्यपूच्या जाचातून सोडविले व ईश्वरशरण भक्त प्रल्हादावर कृपा केली.
(४८) भूतमहेश्वर:  - सर्व भूतमात्रांचा स्वामी. जो स्वामी असतो तो आज्ञा करतो, नियमन करतो व सर्व कार्याचे अध्यक्षत्वही त्याच्याचकडे असते. भगवंतही शासक होऊनही सर्व कार्ये करतो म्हणून भूतमहेश्वर आहे.
(४९) आदिदेवः :  - प्रथमेश. किवा दुसरा अर्थ जो आदि प्रथम आहे व प्रकाशमानही (देव) आहे. तसेच प्रथमदेव असल्यानें सर्व देवांचाही देव आहे असाही अर्थ होईल.. आदि म्हणजे स्विकार किवा खाणे, व देव म्हणजे प्रकट होणे दोन्ही शद्ब मिळून अर्थ होतो, जो नामरूपात्मक सृष्टिचा स्विकार अगर ग्रहण करून जो  प्रकट होतो तो. व्यक्तिशः अर्थ होईल की ज्या प्रमाणांत साधक आपणास स्वतःमधील सर्व नामरूपात्मक असत्यापासून परावृत्त करील व जसजसा अंतर्मुख होत जाईल तसा त्याला स्वतःमधील भगवंताचा दैवी अनुभव येत जाईल. हा अथ लक्षात घेऊन संज्ञेचे विवरण होईल भगवंत सर्व नामरूपाचे ग्रहण करून (विलय करून) स्वतःस प्रकट करतात म्हणून ते 'आदिदेव' आहेत.
(४९) महादेवः :  - महान् देवता. परमात्मा सर्व चैतन्याचे उगमस्थान आहे. व त्याचेपासूनच सर्व देवता व प्राणीमात्र निर्माण झाले म्हणून त्यास 'महादेव' म्हणणेच योग्य आहे.
(४९) देवेशः :  - सर्व देवांचा स्वामी. देवांचाही आत्मा असलेला तो देवेश आहे. त्याचे श्रेष्ठत्व सिद्धच आहे म्हणून तो देवेश आहे.
(४९) देवभृतगुरूः :  - जो देवांचा अधिपती (देवभृत) आहे (इंद्र) व देवांचा गुरूही आहे असा. म्हणजेच तो देवांच्या अधिपतीचाही रक्षणकर्ता व उपदेशक, मार्गदर्शक आहे.
 डॉ. सौ. उषा गुणे.