30 September, 2011

श्री विष्णु सहस्रनाम श्लोक ७३


श्लोक ७३
स्तव्यः स्तवप्रियः स्तोत्रं स्तुतिः स्तोता रणप्रियः 
पूर्ण पूरयिता पुण्यः पुण्यकीर्तीरनामयः  ।।
(६७) स्तव्यः :  - ज्याला सर्व स्तुती अर्पण होतात असा, कारण तोच स्तुती करण्यास सर्वथा योग्य आहे. परंतु त्याचेकडून स्तुती केली जाईल असे (त्याचेपेक्षाही श्रेष्ठ) कोणीही नाही. सर्व त्याची स्तुती करतात परंतु तो कुणाची स्तुती करू शकत नाही. जीव त्या आत्म्याला आवाहन करतो परंतु आत्मा अज्ञानी जीवाला आवाहन करत नाही.
(६८०) स्तवप्रियः :  - भक्ताच्या हृदयातील प्रेमळ स्तोत्र गायनानें ज्याला आवाहन केले जाते असा. जेव्हा भक्त परमेश्वराची स्तुती करतांना अत्यंत तन्मय होऊन जातो तेंव्हा विषय, भावना अगर विचारांशी आसक्त झालेले त्याचे शरीर मन व बुद्धि हळूहळू शांत होऊ लागतात, अशा शांत अवस्थेत, अत्यंत भक्तीपूर्ण अंतःकरणाने भक्त भगवंताच्या स्वरूपाशी आत्मस्थितीशी एकरूप होतो. त्या अवस्थेमध्ये भक्त आपल्या अवस्थेतूनच उच्च अवस्थेच येतात व जाणीवेच्या दिव्य स्वरूपांत, परमात्मा नारायण स्वरूपांत प्रवेश करतात.
(६८) स्तोत्रम् :  - स्तुतीगीत. ज्या स्तोत्रामध्ये भगवंताचे दिव्य स्वरूप वर्णिलेले असते ते स्तोत्रही तो स्वतःच आहे, कारण ते स्तोत्रामधील शद्ब भक्ताला परमसत्याच्या स्वरूपापर्यंत नेऊन पोहोचवितात. जर भक्ताचे अंतःकरण अत्यंत भक्तिपूर्ण असेल व त्याचे प्रयत्न प्रामाणिक असतील तर ते स्तोत्र त्याला भगवंतापर्यंत नेतेच यात कांहीच अशक्य नांही. कारण नाम आणि नामी हे एकच असतात असा अनुभव आहे.
(६८) स्तुति:  - भगवंताची आळवणी. अत्यंत दिव्य, सुंदर अशी स्तुती केवळ त्याच्याच कृपादृष्टीने अवतरते म्हणून तो स्वतःच स्तुती आहे.
(६८) स्तोता :  - जो स्वतःच स्तुती अगर स्तोत्र म्हणणारा आहे असा. भगवंताचे शांति, प्रेम, सौंदर्य नीतिमानता इत्यादि गुण ज्या स्तुतीमध्ये वर्णिलेले आहेत असे स्तोत्र अत्यंत भक्तीपूर्ण अंतःकरणाने गातागातां भक्त स्वतःच त्यामध्ये विरघळून जातो व स्वतःच भगवंतस्वरूपच होऊन जातो, म्हणून भक्तरूपाने तो स्वतःच स्तोता आह. तसेच अशा एकरूप झालेल्या भक्ताची भगवंत स्वतःच स्तुती करतात व म्हणतात, ' तो मला अत्यंत प्रिय आहे.'[1]
(६८) रणप्रियः :  - ज्याला 'रण' अत्यंत प्रिय आहे असा. म्हणूनच दुष्टांचा विनाश व सज्जनांचे रक्षण करण्याकरतां त्यानें सतत सुदर्शन चक्र व गदा धारण केलेली आहे. याठिकाणी रण म्हणजे उन्नती करता सतत केलेला संघर्ष होय.
(६८) पूर्णः :  - परिपूर्ण - ते अनंत तत्व सदा परिपूर्ण व सम रहाते जरी सर्व वस्तुजात त्याच्यामधूनच उत्पन्न [2] होतांना दिसते तरी ते तत्व मुळीच उणे होत नाही तर सतत तसेच रहात. श्रीनारायण आपल्या ऐश्वर्यानें व सामर्थ्यानें सदा परिपूर्ण आहे. अंतरंगातील व बाह्यविश्वातील ऐश्वर्याने सदा परिपूर्ण असा तो लक्ष्मी पती आहे.
(६८) पूरयिता :  - पूर्ती करणारा - अनन्य भक्तांच्या सर्व इच्छा तो पूर्ण करतो तो श्रीहरी.
(६८) पुण्यः :  - अत्यंत पवित्र - जेव्हा भक्ताचे अंतःकरण भगवंताच्या दिव्य, भव्य स्वरूपाच्या आठवणीनी भरून जाते त्यावेळी आपल्या भक्ताच्या अंतरातील सर्व पाप भगवंत दूर करतो. भगवंत स्वतः पुण्यस्वरूप आहे त्यामुळेच जेथे जेथे त्याला आवाहन केले जाते तेथील अपवित्रता हमखास दूर जातेच.
(६८) पुण्यकीर्तिः :  - त्याची कीर्ति पुण्यकारक आहे. तो अत्यंत पवित्र आहे अशीच त्याची कीर्ति आहे व जो त्याची अशा स्वरूपात स्तुती भक्ती करतो तो स्वतःच पवित्र होऊन जातो. जेव्हा भक्ताचे अंतःकरण भगवंताच्या दिव्यनाम रूपाशी एकरूप होते तेंव्हा त्याच्यातील पाशवी वासना नाश पावून दूर भिरकाविल्या जातात.
(६८) अनामयः :  - ज्याला कुठलीही शारीरिक मानसिक व्याधी नाही असा. कारण त्याचे स्वरूपच शुद्ध व निष्कलंक असे आहे. तो कुठल्याही कर्मपाशांत बद्ध होत नाही त्यामुळे कर्मामधून निर्माण होणारे मानसिक अस्वास्थ व शारीरिक व्याधी आपल्यासारख्या सामान्य माणसास त्रास देतात तशी त्याला स्पर्शही करूं शकत नाहीत.
डॉ. सौ. उषा गुणे.



[1]  मे प्रियः । (गीता १२-१४)
[2]  पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते 

27 September, 2011

श्री विष्णु सहस्रनाम श्लोक ७२


श्लोक ७२
महाक्रमो महाकर्मा महातेजाः महोरगः 
महाक्रतुर्महायज्वा महायज्ञो महाहविः  ।।
(६७) महाक्रमः :  - ज्याचा पदक्रम महान् आहे असा. आपल्या तीन पावलांनी तीनही लोकांचे ज्याने मोजमाप केले अशा वामनावताराची स्पष्ट आठवण ह्या संज्ञेमुळे आपल्याला होते. तसेच विष्णु ह्या शद्बाचा व्युप्तत्ति अर्थ दीर्घ पदक्षेप असलेला - सर्वव्यापी असाही होतो तोही येथे सुचित होतो. तो सर्वव्यापी असल्यानें तो सर्व ठिकाणी सर्वाचे आधी पोहोचतो.
(६७) महाकर्मा - महान् कर्म करणारा - विश्वाची उत्पत्ति स्थिती व लय करणे तसेच सत्यज्ञानाची प्रतिष्ठापना व प्रसार करणे ही कार्ये खरोखर महान आहेत व ही कार्ये तो स्वतः व महापुरुषांचेकडून घडवून आणतो. हे महापुरूष अत्यंत भक्तीभावनेनें त्याला शरण जातात व त्याचेशी प्रेमाने व प्राणानेही एकरूप होऊन त्याचे कार्य करतात.
(६७) महातेजाः :  - अत्यंत तेजोमय. सूर्य चंद्र, तारे, अग्नि ह्या सर्वांना त्याचेपासून तेजाची प्राप्ती होते असे उपनिषदे [1]द्‌घोषितात. त्याचेमुळेच सर्व तेजस्वी आहेत. तोच तेजाचे दान करतो. तसेच गीतेमध्येही भगवंत म्हणतात, 'ते परमतत्व सर्व प्रकाशाचाही प्रकाश आहे व सर्व तमाच्याही पलीकडे ते आहे.[2] तसेच ते पुन्हा उद्घोष करतात की, 'ज्या प्रकाशानें सर्व जगत् प्रकाशमान होते तो सूर्याच्या आतील [3]प्रकाश, चंद्राचा व अग्निचाही प्रकाश, तेज माझ्यापासूनच आहे हे समजून घे.' ज्ञानप्रकाश स्वरूप आत्माच ह्या ठिकाणी सूचित होतो. तोच श्रीविष्णु होय.
(६७) महोरगः :  - महान् सर्प. उरग म्हणजे सर्प. गीतेमध्ये भगवंत सांगतात ’अनंतश्चास्मि नागानाम्’  अनेक फणी असलेल्या नागांमध्ये मी अनंतनाग आहे. पांचफणी असलेल्या नागालाच शेषनाग म्हणतात. ह्याच अनंतनागावर भगवंत विश्रांती घेतात. गीतेमध्ये, 'मी सर्पांमध्ये वासुकी आहे असे भगवंत सांगतात. हाच वासुकी भगवान शंकरांचे करांगुलीमध्ये अंगठी बनून त्यांचे आभूषण झाला. आणि असे लहान स्वरूप असूनही तोच वासुकी क्षीरसागराचे मंथन करण्याकरतां मोठा दोरही झाला. अर्थात या विरोधाभासातून आपल्याला आठवण होते उपनिषदातील एका घोषणेची, ''अणोरणीयान् महतो महीयान्''. तो अत्यंत लहानाहूनही लहान आहे व मोठ्याहूनही मोठा आहे.
(६७) महाक्रतुः :  - महान् यज्ञ. परमात्मास्वरूपाची प्रतीती महान यज्ञाखेरीज संपूर्ण त्यागाखेरीज होणार नाही. व त्याग म्हणजे अहंचा जीवभावाचा त्याग. महायज्ञ म्हणजे अश्वमेघ यज्ञ असे परंपरेने समजले जाते. त्यामुळे अश्वमे यज्ञ हेच श्रीविष्णुचे स्वरूप आहे असे समजले जाते असे काही विवेचक म्हणतात.[4]
(६७) महायज्वा :  - ज्याने महान् यज्ञ केला आहे तो. रामावतारामध्ये त्यानें अश्वमेघ यज्ञ केला. त्याचे कृपादृष्टिनें व आशीर्वादानें सर्व यज्ञ सिद्धिस जातात. जो योग्य पद्धतीनें व श्रद्धेने यज्ञ करतो त्याला यज्वा म्हणतात.
(६७) महायज्ञः :  - महान् यज्ञ. गीतेमध्ये आपल्या विभूती सांगतानां श्रीकृष्ण सांगतात, 'यज्ञामध्ये मी जपयज्ञ आहे.'[5] श्री नारायण स्वतःच यज्ञस्वरूप आहे. म्हणून त्याचीच भक्ती करावी व त्याचीच कृपा प्राप्त करावी. येथे भगवंतांनी सर्व यज्ञांमध्ये जपयज्ञ श्रेष्ठ आहे असे सुचविले आहे. कारण सर्व यज्ञामध्ये ते एक आवश्यक साधन आहे व सर्व यज्ञ त्याच्यातच परिणत होतात सर्व यज्ञ प्रक्रियेमध्यें तेच एक दिव्यसूत्र मनामध्ये धारण केले जाते.
(६७) महाहविः :  - श्रेष्ठ हविद्रव्य - तो महान् यज्ञ तर आहेच परंतु यज्ञांत अर्पण केले जाणारे हविद्रव्यही तोच आहे. [6]गीतेमध्ये सांगीतले आहे की 'आम्ही ब्रह्म ब्रह्मामध्ये अर्पण करतो. अग्निही ब्रह्मच आहे व अर्पणही ब्रह्मच आहे'
डॉ. सौ. उषा गुणे.



[1]   नतत्रसूर्योभाति न चंद्रतारकं नेमा विद्युतो भान्ति कुतोऽयमग्नि । तमेवभान्तमनुभान्ति सर्वं तस्य भासा सर्वमिदं विभाति (मुंडक २.२.१०)
[2]   ज्योतिषां अपितज्जोति तमसः परमुच्यते । (गीता१३-१७)
[3]  यदादित्य गतं तेजो जगत् भासयतेऽखिलम् । यच्चन्द्रमसि यच्चाग्नौ तत्तेजो विद्धि मामकम् ॥ (गीता १५.१२)
[4]   हा यज्ञ अत्यंत सामर्थ्यवान राजेच करूं शकतात कारण त्यांत खूपच संपत्तीदान केले जाते, व असे शंभर यज्ञ केले असतां इंद्र पदा एवढी योग्यता प्राप्त होते व त्या राजाची सार्वभौम सत्ता व सामर्थ्य सिद्ध होते.
[5]  यज्ञानां जपयज्ञोऽस्मि । (गीता १०.२५)
[6]    ब्रह्मार्पणं ब्रह्म हवि ब्रह्माग्नौ ब्रह्मणाहुतम्  ।। गीता ४-२४

24 September, 2011

श्री विष्णु सहस्रनाम श्लोक ७१

श्लोक ७१
ब्रह्मण्यो ब्रह्मकृत् ब्रह्मा ब्रह्म ब्रह्मविवर्धनः 
ब्रह्मविद् ब्राह्मणो ब्रह्मी ब्रह्मज्ञो ब्राह्मणाप्रियः  ।।
(६६) ब्रह्मण्यः :  - ब्रह्माचा मित्र. ब्रह्म शद्बामध्ये शास्र, तप, वेद, सत्य व ज्ञान यांचा अंतर्भाव होतो. श्री नारायण या सर्वांचा रक्षणकर्ता व मित्र आहे. तसेच येथे ब्रह्म म्हणचे 'जीव' असाही अर्थ होतो म्हणून तो सर्व जीवाचाही मित्र आहे.
(६६) ब्रह्मकृत् :  - तप आदी ब्रह्मांचा कर्ता. म्हणजेच जो सत्यातच जगतो, तप करतो तो. पूर्वीच्या संज्ञेत निर्देशिल्याप्रमाणे तो ब्रह्मकर्ता म्हणजेच वेदकर्ता आहे.
(६६) ब्रह्मा :  - सृष्टिकर्ता ब्रह्मदेव किवा संपूर्ण क्रियाशक्ति. या शक्तिस्वरूपाने श्रीनारायणच ब्रह्मदेवरूपाने  उत्पत्तिचे कार्य करतो.
(६६) ब्रह्म :  - व्यापक, सर्वापेक्षा महान्.[1] उपनिषदे घोष करतात की, 'ते सत्य ज्ञान व अनंत आहे.'[2] ते ज्ञान सर्व भेद भ्रमात्मक विरोधातून उद्धार करते, त्याच्या सर्व अंगाने ते शुद्ध असते. सर्व इंद्रिय प्रतीतीच्या पलीकडले असते, व त्याचाच प्रत्यय फक्त आत्म्यामध्ये स्वतःच घेता येतो ते ब्रह्म होय.[3]
(६६) ब्रह्मविवर्धनः :  - जो ब्रह्माचा विस्तार करतो तो. या ठिकाणी ब्रह्म शब्दाचा अर्थ होईल तप, वेद, सत्य व ज्ञान. ज्याने नारायणाची कृपा प्राप्त केलेली आहे व जो त्यास शरण गेलेला आहे तोच या सर्वांचा विस्तार करू शकतो.
(६६) ब्रह्मवित् :  - जो ब्रह्म जाणतो असा. ज्याने वेदांचा सर्व अंगासहित् अभ्यास करून स्विकार (आत्मसात) केला आहे असा. गीतेच्या १५व्या अध्यायांत् भगवान् श्रीकृष्ण उद्घोष करतात की , 'मी वेदांचा कर्ता व ज्ञाताही मीच आहे.'[4] केवळ ब्रह्मच ब्रह्म जाणू शकते. स्वप्न पहाणार्‍याला जागृत अवस्था कधीच प्रत्ययाला येणार नाही. व जागृत झालेला स्वप्नावस्थेत रहात नाही. जागृतावस्थेचा ज्ञाता अगत्यानें जागृतच असला पाहिजे. शरीर मन बुद्धिनें मर्यादित झालेला जीवात्मा जडाच्या बंधनापलीकडे ज्यावेळी पलीकडे जातो तेंव्हाच त्याला ब्रह्मस्वरूपाचे ज्ञान होते. अशावेळी तो 'जीव' न रहाता प्रत्यक्ष ब्रह्मच होतो. म्हणजेच उच्च अवस्थेचे ज्ञान उच्च अवस्थेतच होते. श्री नारायण स्वतःच ब्रह्म असल्यानें तो ब्रह्माचा ज्ञाता ब्रह्मवित् आहे.
(६६) ब्राह्मणः :  - हे संपूर्ण भेदात्मक जगत् केवळ विपरीत ज्ञानानेच परब्रह्मावर भासमान होते व ज्याला परमात्मस्वरूपाचे सत्यज्ञान अनुभवास येते तो ब्राह्मण होय.[5] त्याला झालेले हे ज्ञान त्याने इतरांना अत्यंत निष्काम भावनेनें व अदम्य उत्साहानें द्यावे व ज्ञान प्रसार करावा हे त्याचे कर्तव्य आहे. जन्माने कोणीही ब्राह्मण होऊ शकत नाही. विश्वामित्र आदीऋषी तपाने व दिव्यज्ञानानेच ब्राह्मणत्वाला पोहोचले असे पुराण सांगते. श्री नारायणही अशाच तेजस्वी ब्राह्मणांचे प्रतीक आहे. तो ज्ञानदानानेच त्यांची सेवा करतो.
(६६) ब्रह्मी :  - जो ब्रह्मासहित आहे तो. ब्रह्म ह्याचा अर्थ पावित्र्य, वेद, सत्य, व दिव्यज्ञान.
(६६) ब्रह्मज्ञः :  - जो नित्य ब्रह्मस्थितीतच असतो म्हणूनच ब्रह्म जाणतो तो ब्रह्मज्ञ. श्रीनारायण ब्रह्मस्वरूपच असल्यानें त्याचे स्वतःचे स्वरूप तोच जाणू शकतो. इतरांना ते तसे जाणतां येत नाही. जागा झालेलाच जागृती जाणूं शकतो, झोपेत असलेला किवा स्वप्नांत असलेला जागृतावस्था जाणूं शकत नाही. जागेपणीच त्याला ज्ञान होईल.
(६७०) ब्राह्मणप्रियः :  - ब्राह्मणांना (ब्रह्म जाणणाऱ्यांना) प्रिय असलेला व ज्याला सत्यज्ञानी 'ब्राह्मण' प्रिय आहेत असा. ज्यांना दिव्यज्ञान झाले आहे ते ब्राह्मण, केवळ जातीवाचक नव्हे. अशांना नारायण प्रिय आहे व तोही अशा ब्राह्मणांवर प्रेम करतो.
डॉ. सौ. उषा गुणे.



[1]   बृंहत्वात् ब्रह्म ।
[2]   सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म । (तैतिरीयोपनिषत् २-१)
[3]   आत्मसंवेद्य तज्ज्ञानं ब्रह्म संज्ञितम् । विष्णुपुराण (६-७-३)
[4]   वेदान्तकृत वेदविदेवचाहम् । गीता १५-१५
[5]   ब्रह्मज्ञानी तु ब्राह्मणः ।

21 September, 2011

श्री विष्णु सहस्रनाम श्लोक ७०

श्लोक ७०
कामदेवः कामपालः कामी कान्तः कृतागमः 
अनिर्देश्यवपुर्विष्णुर्वीरोऽनन्तो धनंजयः  ।।
(६५) कामदेवः :  - प्रेमास्पद स्वामी. जो अनन्य भक्त आहे त्याचे मन भगवंताच्या दिव्य रूपगुणांशी तन्मय होणे आवश्यक असते. परमेश्वराच्या प्रेममय मनोहारी प्रभावानेच त्याची खरी पूजा होत असते. ज्याला आपले चारही पुरुषार्थ उत्तम तर्‍हेने साध्य करावयाचे आहेत त्याला भगवंतावर प्रेम करावेसे वाटतेच. व तो प्रेमभावनेने त्याची पूजा करतो. या संज्ञेचा आणखी एक अर्थ होतो - प्रद्युम्न. प्रद्युम्न हा कामदेवाचा अवतार आहे.
(६५) कामपालः :  - आपल्या खर्‍या भक्तांच्या सर्व मनोकामनांची पूर्ती करणारा. जे भक्त अत्यंत प्रामाणिक श्रद्धेनें व त्याच्यावरील अनन्य प्रेमाने त्याला शरण जातात त्यांच्या अंतःकरणातील खोल इच्छा भगवंताकडून पूर्ण केल्या जातात. हीच संकल्पना आणखी एका वेगळ्या विवेचनाद्वारे बलरामाकरतांही वापरली जाईल कारण बलराम हा हलायुध (नांगरधारी) असल्यानें कामनांची पूर्ती करणारा कामपालच आहे. तसेच जो प्रेमीजनांचे (भक्तांचे) पालन करतो तो कामपाल असाही या संज्ञेचा अर्थ होईल.
(६५) कामी :  - ज्याने आपल्या सर्व इच्छा पूर्ण केल्या आहेत असा, अंतःकरणातील अपूर्णतेचे व्यक्त स्वरूप म्हणजेच इच्छा होणे. अशाप्रकारे स्वतःमध्ये अपूर्णता वाटणे हे आत्मस्वरूपाचे अज्ञान होय. व हे सत्याचे अज्ञान अनेक विपरीत तर्‍हेचे ज्ञानही निर्माण करते. परंतु श्री नारायण हाच आत्मा आहे व तोच सत्य आहे. त्याचेमुळेच सर्व अज्ञान त्याचे ठिकाणी तात्काळ नाहीसे होते. त्यांचेमध्ये कुठलीही अपूर्णता, इच्छा तृप्त करण्याची वासना राहूच शकत नाही. म्हणून तो पूर्णकाम आहे. काही टिकाकार या संज्ञेचा बरोबर विरूद्ध अर्थ लावतात. कारण संस्कृतभाषेप्रमाणे कामी या संज्ञेचा अर्थ होतो ज्याला कामना (इच्छा) आहेत असा. त्यादृष्टीने पाहतां, श्रीविष्णु परब्रह्मस्वरूप असूनही त्याने विविधतेनें भरलेल्या विश्वाची उत्पत्ती करण्याची कामना केली म्हणून तो 'कामी' असे म्हणता येईल. उपनिषदे उद्‌घोष करतात की 'सः अकामयत् ।' त्याने इच्छा केली. असंख्य नामरूपात्मक वस्तूजाताने संपन्न विश्व सृजन करण्याची इच्छा ही त्या परब्रह्माची व्यक्त झालेली भासमान मायेची क्रीडा होय.
(६५) कान्तः :  - अत्यंत मनोहारी सुंदर रूप असलेला. सौंदर्याचीही सुंदरता असलेला श्रीविष्णु. भगवंताच्या सर्व अवतारांमध्ये त्याचे रूप अत्यंत सुंदर मनोवेधक असल्याचे वर्णिलेले आहे. संस्कृत भाषेप्रमाणे कः म्हणजे ब्रह्मदेव व त्याचाही प्रलयांत अन्त करतो तो कान्त असा या सज्ञेचा दुसराही अर्थ होऊ शकतो.
(६५) कृतागमः :  - आगमांचा कर्ता. श्रृती व स्मृती यांना मिळून आगम[1] म्हणतात. मागील कान्त या संज्ञेच्या योग्य संदर्भाप्रमाणे तो ब्रह्मदेवाचाही प्रलयकर्ता ठरतो. त्यालाच जोडून कृतागम म्हणजे कृतयुगाचा निमॉणकर्ता असा या संज्ञेचा अर्थ इतर काही विवेचक करतात.. ह्याचाच अर्थ असा की 'भगवंतामध्येच सर्व जगत् विलीन होते व त्याचेच मधून ते पुन्हा निर्माण होते.
(६५) अनिर्देश्यवपुः :  - ज्याचा आकार किवा अस्तित्व वर्णन करून सांगता येत नाही असा, ज्याची व्याख्या करता येत नाही असा. तो शुद्ध परमात्मस्वरूप असल्याने तीनही गुणांचे मूलकारण व पंचमहाभूतांचेही पलीकडला आहे. मनुष्याच्या शरीर मन बुद्धिमधून तोच प्रकाशित करत असल्यानें त्याचे वर्णन अगर व्याख्या मन बुद्धिच्या सहाय्यानें करताच येणार नाही.
(६५) विष्णुः :  - सर्व व्यापी. जो सर्व विश्वाला व्यापतो तो विष्णु. विश्वरूपदर्शनाचे अत्यंत भयचकित अंतःकरणानें [2] वर्णन करतानां गीतेच्या ११व्या अध्यायांत अर्जुनानें त्याचे 'सर्वव्यापी' असे वर्णन केले आहे.
(६५) वीरः :  - सामर्थ्यवान्. 'वी' ह्या धातूचे - जन्म देणे, चमकणे, असणे, विलीन करणे, व गतिमान होणे असे अर्थ होतात. ज्याच्याजवळ या सर्व शक्ती आहेत तो 'वीर' श्रीविष्णु होय.
(६५) अनंतः :  - अंत नसलेला. ज्याला वस्तू, स्थल, कालाचे बंधन नाही तो अनंत. त्या सत्याचे पूर्ण स्वरूप कुणालाच समजूं शकत नाही. स्थलकालांनी सीमित वस्तूंना अंत असतो व त्याचे एका स्थितीतून दुसर्‍या स्थितीत रूपांतर होते. परंतु अनंत हे बंधनातीत असल्याने स्वभावतःच अपरिवर्तनीयच रहाते. म्हणूनच श्रीनारायण अनंत आहे.
(६६०) धनंजयः :  - ज्याने आपल्या सामर्थ्यानें आपल्या देशाच्या समृद्धिकरतां विपुलसंपत्ति मिळवलेली आहे तो धनंजय होय. अर्जुनाने अशा तर्‍हेने पराक्रम करून पुष्कळच संपत्ति देशाला मिळवून दिली म्हणून गीतेमध्ये त्याला भगवान् म्हणतात ,'पांडवांमध्ये मी धनंजय अर्जुन आहे'.[3]
डॉ. सौ. उषा गुणे.



[1]   योगोज्ञानं तथा सांख्यं विद्या शिल्पादि कर्मच । वेदाः शास्त्राणि विज्ञानं सर्वमेतत् जनार्दनात् । - व्यास
[2]   द्यावा पृथिव्योरिदमन्तरं हि व्याप्तं त्वयैकेन न दिशश्च सर्वाः  ।। गीता ११-२०संपूर्ण अंतरिक्ष, पृथ्वी व त्यामधील अंतर तुझ्यामुळेच व्याप्त आहे. तुझ्यामुळेच सर्व दिशाही व्यापून गेल्या आहेत.  त्या सर्वव्यापी अवर्णनीय नारायणाच्या भव्य स्वरूपाचा अनुभव अर्जुन वर्णन करीत आहे.
[3]  पांडवानां धनंजयः । (गीता १०.३७)