बद्ध - मुक्त लक्षणे - (७-अंतिम) (भागवत स्कंध ११ अध्याय ११)
भगवंत उद्धवास सांगतात -
गुण व दोष यांना यथार्थपणे जाणून घेऊन, निवृत्तिपरायण होऊन माझे भजन करावे. मज ईश्वराला समग्रपणे जाणो अथवा न जाणो, पण माझी भक्ति मात्र अनन्यभावाने करीत जावे. माझ्या मूर्तिचे, माझ्या अनन्य भक्तांचे दर्शन, अर्चन, सेवा, गुणगान करीत जावे. माझ्या गुण-कर्मांचे अनुमोदन करावे तसेच माझ्या चरीत्राचे, माझ्या अपूर्व कर्मांच्या कथांचे श्रद्धापूर्वक श्रवण करावे. आपल्याला जे जे काही मिळेल ते सर्व मला अर्पण करावे आणि मगच प्रसाद म्हणून ग्रहण करावे. माझ्या दिव्य कथांचे कीर्तन करावे (अर्थात् इतर भक्तमंडळींना कथा सांगाव्यात). आपल्या गृही तसेच मंदिरांत, एकट्याने वा सामूहिकरीत्या पर्वे करावित. गणेशचतुर्थी, गोकुळाष्टमी, गुरुपौर्णिमा इ. उत्सव साजरे करावेत. मूर्तीची, पादुकांची शोभा यात्रा करवावी. बलिविधान तथा दीक्षा घेऊन वैदिक कर्मांचे अनुष्ठान करावे. श्रद्धापूर्वक मंदिर, उद्यान, उपवने, वेदपाठशाळा इत्यादिंची स्थापना व निर्मिती करावी. असे करताना स्वतः झटावे. केवळ रोकड मोजणे (देणगी वा दान करणे) इतकाच आपला सहभाग पुरेसा नाही. असे करीत असताना जराही दंभ मनास शिवता उपयोग नाही. आपण केलेल्या शुभ कर्मांची चर्चा करण्यापासून अलिप्त असावे. मज अर्पण केलेल्या वस्तु परत आपल्या व्यावहारीक उपयोगात आणूं नयेत. जसे मला फुले वाहायची आणि मग उचलून आपल्या मनगटी बांधायची. माझ्यापुढे उदबत्ती लाऊन मग ती आपल्या टेबलावर ठेवायची. माझ्यापुढे दिवा लावायचा आणि नंतर आपल्या व्यवहारासाठी तो उपयोगात आणायचा. आपण स्वतःस जे इष्ट असेल, जे प्रिय असेल ते सर्व मला अर्पण करावे.
उद्धवा, आता "माझी पूजा" म्हणजे काय हे नीट समजून घे. - सूर्योऽग्निर्ब्राह्मणो गावो वैष्णवः खं मरुज्जलम् (४२) - मी सर्वत्र आहे, सर्वव्यापी आहे. स्थावर जंगम, चेतन अचेतन, प्राणीमात्र, सगळीकडे आहे. तेव्हां सूर्य, अग्नि, ब्राह्मण, गाय, आकाश, जल. पृथ्वी, मरुत्, सर्व प्राणी, वृक्ष, पर्वत, नद्या ही सर्वच्या सर्व माझी पूजा स्थाने आहेत. पूजेचे प्रकार कोणते ? तर पाद्य, अर्घ्य, स्नान, धूप, दीप, प्रदक्षिणा, नमन, नैवेद्य, आरती हे सर्व तर आलेच; पण अग्निहोत्राद्वारे हविष्य अर्पण, ब्राह्मण, पाहुणे इत्यादिंचे सत्कारपूर्वक आतिथ्य, प्राणीमात्रास चारा इत्यादि, सर्व जनांशी बंधुत्व भावना ठेऊन, हृदयाकाशात ध्यानाने, मंत्रोच्चारण, स्तुति स्तोत्रे गाऊन या सर्व प्रकारे केलेले पूजन हे माझेंच पूजन समज.
एवढेंच नव्हे तर आपले आपणही पूजन करावे. कसें ? खाणे, पिणे, फिरणे, गाणे, नाचणे हे सर्व अंतर्यामी स्थित असलेल्या भगवंतासाठी, ही भावना ठेऊन - यद् यद् कर्म करोति तद् तद् अखिलं, शंभो तव आराधनम् - कारण अंतर्यामी मीच तर आहे. शरीराने (क्षेत्र) अंतर्यामीची आराधना तर करायची पण अंतर्यामीला पीडा न देता. झेपत नसताना उपासतापास करून शरीरास पीडा होत असेल तर अंतर्यामी पीडित होतो, तेव्हां अशा प्रकारे केले जाणारे तप इष्ट नव्हे. सामर्थ्य नसताना घोर तप करणे म्हणजे अंतस्थ अंतर्यामीला कष्ट देणे - कर्षयंतः शरीरस्थं, तां विद्धि आसुर निश्चयान् - अंतर्यामीला ताप देऊन केले जाणारे तप आसुरी तप समज. तेव्हां तामसिक तप वर्ज्य.
हे सर्व ज्याला, मनापासून, सहजपणे, आपसूकच करणे जमले, तसेच करीत असताना ’मी कर्ता’, माझ्यामुळे इ. अहं मम भावना भाव विरहित करणे जमले, तो खरा मायेपासून मुक्त. मग त्याच्या आसपासचे इतरेजन त्याला मुक्त मानोत वा न मानोत. कारण पहिल्या श्लोकातच सांगितले आहे - गुण मायेचे, आणि गुणाच्या प्रभावात (कचाट्यात) आहे तो बद्ध. आत्मस्वरूपाला ना बंधन आहे, ना मोक्ष.
हं ! परमेश्वराची कृपा होणे, त्यासाठी योग्य गुरूचे मार्गदर्शन लाभणे या मनुष्याच्या हातांतील गोष्टी नाहीत. असे म्हणतात की ’पूर्वसुकृत’ असेल तरच गुरू, कृपा इत्यादिंचा लाभ होतो. म्हणजे सु+कृत (कर्म) ओघाने आलेच. ’न कर्मणा ..’ ज्ञान कर्माने प्राप्त होत नाही असेही शास्त्रात म्हटले आहे. मग या दोन्हींचा मेळ बसायचा कसा ? प्रयत्‍न (पुरुषार्थ) तर करायलाच पाहिजे ? पण यथार्थ स्वप्रयत्‍न सुरू झाला की "तो" हात पुढे करतो हेही खरेच. लहान मूल आपल्या प्रयत्‍नांनीच उ भे राहते. एक पाऊल पुढे टाकायचा प्रयत्‍न करते. पडते. पण असा प्रयत्‍न दिसता क्षणीच माता बाळाचे बोट धरते. पण तो पर्यंत तीही बाळाला उभे करायचा, त्याल पहिले पाऊल उचलायला उद्युक्त होत नाही. पण स्वप्रय‍त्‍नानंतर मूल केव्हां भराभर पुढे जाते, केव्हां धावायलाही लागते हे त्याचे त्याला सुद्धा समजत नाही. मग असे करताना त्याला पडण्याचे, लागण्याचे दुःखही सुसह्य होते. चालणे आपोआप घडते. चालणे हे कर्म करावे लागत नाही.
अकराव्या अध्यायाच्या अगदी शेवटी भगवंत उद्धवास उत्कंठा निर्माण करणारे एक वाक्य बोलून गेले - परमं गुह्यं तथा गोप्यं वक्ष्यामि - मी तुल आता एक अत्यंत गोपनीय असे परम रहस्य सांगणार आहे. काय असेल हे रहस्य ?
**संपूर्ण**
गुण व दोष यांना यथार्थपणे जाणून घेऊन, निवृत्तिपरायण होऊन माझे भजन करावे. मज ईश्वराला समग्रपणे जाणो अथवा न जाणो, पण माझी भक्ति मात्र अनन्यभावाने करीत जावे. माझ्या मूर्तिचे, माझ्या अनन्य भक्तांचे दर्शन, अर्चन, सेवा, गुणगान करीत जावे. माझ्या गुण-कर्मांचे अनुमोदन करावे तसेच माझ्या चरीत्राचे, माझ्या अपूर्व कर्मांच्या कथांचे श्रद्धापूर्वक श्रवण करावे. आपल्याला जे जे काही मिळेल ते सर्व मला अर्पण करावे आणि मगच प्रसाद म्हणून ग्रहण करावे. माझ्या दिव्य कथांचे कीर्तन करावे (अर्थात् इतर भक्तमंडळींना कथा सांगाव्यात). आपल्या गृही तसेच मंदिरांत, एकट्याने वा सामूहिकरीत्या पर्वे करावित. गणेशचतुर्थी, गोकुळाष्टमी, गुरुपौर्णिमा इ. उत्सव साजरे करावेत. मूर्तीची, पादुकांची शोभा यात्रा करवावी. बलिविधान तथा दीक्षा घेऊन वैदिक कर्मांचे अनुष्ठान करावे. श्रद्धापूर्वक मंदिर, उद्यान, उपवने, वेदपाठशाळा इत्यादिंची स्थापना व निर्मिती करावी. असे करताना स्वतः झटावे. केवळ रोकड मोजणे (देणगी वा दान करणे) इतकाच आपला सहभाग पुरेसा नाही. असे करीत असताना जराही दंभ मनास शिवता उपयोग नाही. आपण केलेल्या शुभ कर्मांची चर्चा करण्यापासून अलिप्त असावे. मज अर्पण केलेल्या वस्तु परत आपल्या व्यावहारीक उपयोगात आणूं नयेत. जसे मला फुले वाहायची आणि मग उचलून आपल्या मनगटी बांधायची. माझ्यापुढे उदबत्ती लाऊन मग ती आपल्या टेबलावर ठेवायची. माझ्यापुढे दिवा लावायचा आणि नंतर आपल्या व्यवहारासाठी तो उपयोगात आणायचा. आपण स्वतःस जे इष्ट असेल, जे प्रिय असेल ते सर्व मला अर्पण करावे.
उद्धवा, आता "माझी पूजा" म्हणजे काय हे नीट समजून घे. - सूर्योऽग्निर्ब्राह्मणो गावो वैष्णवः खं मरुज्जलम् (४२) - मी सर्वत्र आहे, सर्वव्यापी आहे. स्थावर जंगम, चेतन अचेतन, प्राणीमात्र, सगळीकडे आहे. तेव्हां सूर्य, अग्नि, ब्राह्मण, गाय, आकाश, जल. पृथ्वी, मरुत्, सर्व प्राणी, वृक्ष, पर्वत, नद्या ही सर्वच्या सर्व माझी पूजा स्थाने आहेत. पूजेचे प्रकार कोणते ? तर पाद्य, अर्घ्य, स्नान, धूप, दीप, प्रदक्षिणा, नमन, नैवेद्य, आरती हे सर्व तर आलेच; पण अग्निहोत्राद्वारे हविष्य अर्पण, ब्राह्मण, पाहुणे इत्यादिंचे सत्कारपूर्वक आतिथ्य, प्राणीमात्रास चारा इत्यादि, सर्व जनांशी बंधुत्व भावना ठेऊन, हृदयाकाशात ध्यानाने, मंत्रोच्चारण, स्तुति स्तोत्रे गाऊन या सर्व प्रकारे केलेले पूजन हे माझेंच पूजन समज.
एवढेंच नव्हे तर आपले आपणही पूजन करावे. कसें ? खाणे, पिणे, फिरणे, गाणे, नाचणे हे सर्व अंतर्यामी स्थित असलेल्या भगवंतासाठी, ही भावना ठेऊन - यद् यद् कर्म करोति तद् तद् अखिलं, शंभो तव आराधनम् - कारण अंतर्यामी मीच तर आहे. शरीराने (क्षेत्र) अंतर्यामीची आराधना तर करायची पण अंतर्यामीला पीडा न देता. झेपत नसताना उपासतापास करून शरीरास पीडा होत असेल तर अंतर्यामी पीडित होतो, तेव्हां अशा प्रकारे केले जाणारे तप इष्ट नव्हे. सामर्थ्य नसताना घोर तप करणे म्हणजे अंतस्थ अंतर्यामीला कष्ट देणे - कर्षयंतः शरीरस्थं, तां विद्धि आसुर निश्चयान् - अंतर्यामीला ताप देऊन केले जाणारे तप आसुरी तप समज. तेव्हां तामसिक तप वर्ज्य.
हे सर्व ज्याला, मनापासून, सहजपणे, आपसूकच करणे जमले, तसेच करीत असताना ’मी कर्ता’, माझ्यामुळे इ. अहं मम भावना भाव विरहित करणे जमले, तो खरा मायेपासून मुक्त. मग त्याच्या आसपासचे इतरेजन त्याला मुक्त मानोत वा न मानोत. कारण पहिल्या श्लोकातच सांगितले आहे - गुण मायेचे, आणि गुणाच्या प्रभावात (कचाट्यात) आहे तो बद्ध. आत्मस्वरूपाला ना बंधन आहे, ना मोक्ष.
हं ! परमेश्वराची कृपा होणे, त्यासाठी योग्य गुरूचे मार्गदर्शन लाभणे या मनुष्याच्या हातांतील गोष्टी नाहीत. असे म्हणतात की ’पूर्वसुकृत’ असेल तरच गुरू, कृपा इत्यादिंचा लाभ होतो. म्हणजे सु+कृत (कर्म) ओघाने आलेच. ’न कर्मणा ..’ ज्ञान कर्माने प्राप्त होत नाही असेही शास्त्रात म्हटले आहे. मग या दोन्हींचा मेळ बसायचा कसा ? प्रयत्‍न (पुरुषार्थ) तर करायलाच पाहिजे ? पण यथार्थ स्वप्रयत्‍न सुरू झाला की "तो" हात पुढे करतो हेही खरेच. लहान मूल आपल्या प्रयत्‍नांनीच उ भे राहते. एक पाऊल पुढे टाकायचा प्रयत्‍न करते. पडते. पण असा प्रयत्‍न दिसता क्षणीच माता बाळाचे बोट धरते. पण तो पर्यंत तीही बाळाला उभे करायचा, त्याल पहिले पाऊल उचलायला उद्युक्त होत नाही. पण स्वप्रय‍त्‍नानंतर मूल केव्हां भराभर पुढे जाते, केव्हां धावायलाही लागते हे त्याचे त्याला सुद्धा समजत नाही. मग असे करताना त्याला पडण्याचे, लागण्याचे दुःखही सुसह्य होते. चालणे आपोआप घडते. चालणे हे कर्म करावे लागत नाही.
अकराव्या अध्यायाच्या अगदी शेवटी भगवंत उद्धवास उत्कंठा निर्माण करणारे एक वाक्य बोलून गेले - परमं गुह्यं तथा गोप्यं वक्ष्यामि - मी तुल आता एक अत्यंत गोपनीय असे परम रहस्य सांगणार आहे. काय असेल हे रहस्य ?
**संपूर्ण**
एकोहम्
No comments:
Post a Comment