श्री विष्णु सहस्रनाम - श्लोक ८

श्री विष्णु सहस्रनाम  श्लोक ८

ईशानः प्राणदः प्राणो ज्येष्ठः श्रेष्ठः प्रजापतिः  ।

हिरण्यगर्भो  भूगर्भो माधवो  मधुसूदनः  ।।

(६४) ईशानः :  - पंच महाभूतांचे नियंत्रण करणारा. या संज्ञेने असे सुचवायचे आहे की ईश्वर या विविधतेने नटलेल्या जगाचे स्वतःच केलेले नियम अमलांत आणणारा नियंता आहे. जेव्हा त्याची इच्छा शक्ती 'कार्य नियंता ' ह्या भूमिकेतून प्रतीतीस येते तेंव्हा तो ' ईशान ' स्वरूपांत कार्य करतो. तोच परमेश्वर आहे असाही या संज्ञेचा अर्थ होतो.

(६५) प्राणद:  - (प्राणान् ददाति इति प्राणदः) :  - सर्व प्राणीमात्रांना प्राण देतो तों प्राणद. तत्वज्ञानाप्रमाणे “सजीव शरीरातील जीवनाचा निर्देश ( व्यक्तता ) ज्याचेमुळे होतो त्याला ' प्राण ' असे संबोधिले जाते.” जगातील सर्व सजीवांच्या सर्व हालचाली ज्या एका जीवनाच्या स्त्रोतापासून होत असतात त्यालाच प्राणद असे म्हटले जाते. तैतिरीय उपनिषद् म्हणते (२-७) जर तो सर्वत्र नसेल तर कोण सजीव राहू शकेल? कोण श्वासोच्छ्श्वास करू शकेल ?

(६६) प्राण:  - ( प्राणिति इति प्राणः ) :  - जो धारण करतो ( जीव ) तो प्राण, व अशातर्‍हेचा ' प्राण ' ज्याचे मध्ये कार्यकारी आहे तो प्राणी. ह्या ठिकाणी शरीरातील प्राण म्हणजेच प्रत्यक्ष परमेश्वर असे सूचित केले आहे. तोच नित्य आहे, अनंत आहे. येथे असाही अर्थ होईल की 'जो वायूलाही जीवनदायी शक्ति देतो तो परमेश्वर प्राणद आहे कारण वातावरणातील सर्व चैतन्य धारण करण्याची शक्ति त्याचेपासूनच निर्माण झाली आहे. कठोपनिषदांत परमेश्वराची व्याख्या तो प्राणाचा प्राण आहे, (प्राणस्य प्राणः) अशी केली आहे.

(६७) ज्येष्ठः :  - जो सर्वांपेक्षा वृद्ध आहे तो ज्येष्ठ. [1] अवकाशाची संकल्पना प्रत्यक्षात येण्याचाही आधी ते अनंत अस्तित्वात होते. वृद्ध ह्या शब्दाचा तमभाव दर्शविणारी दाखविणारी ही संज्ञा आहे. आपल्या शास्त्रामध्ये चिरपरीचित असलेल्या 'सनातन' शब्दाने सूचित होणारा अर्थ ह्याही संज्ञेला लागू पडतो.

(६८) श्रेष्ठः :  - सर्वाहून अधिक गौरवास्पद असा. ह्या ठिकाणी पुन्हा 'श्रेयः' ह्या शब्दाचे तमभावाचे रूप[2] वापरले आहे.

(६९) प्रजापतिः :  - सर्व प्रजेचा (सजीव प्राण्यांचा ) पति ( स्वामी ). प्रजा म्हणजे संतती व त्यांचा स्वामी अगर पिता. म्हणून ह्या संज्ञेने जगातील सर्व सजीव प्राण्यांचे पितृत्व त्याचेकडे जाते. व सर्वप्राणी त्याचीच मुले आहेत असे सुचविले जाते. सर्वप्राणीमात्रांचा उत्पत्तीकर्ता तोच आहे.

(७०) हिरण्यगर्भः :  - जो हिरण्यमय ब्रह्मांडाच्या गर्भात रहातो तो. उपनिषदांत म्हटले आहे ' हे सर्व त्यानेच व्याप्त आहे.[3] संस्कृतमध्ये हिरण्यमय विश्व हा एक वाक्प्रचार आहे. यातील सुवर्णवाचक शब्दाने सर्व आनंददायक व सर्व सुखदायक गोष्टींचा निर्देश केला जातो. या सर्व आनंददायक गोष्टींनें अंतर्भूत असलेला तों हिरण्यगर्भ. या संज्ञेचा आणखी एक अर्थ असा करतां येईल की ' तो स्वतः सृष्टिकर्ता असल्यामुळे त्यालाच सर्व जडचेतन सृष्टिचे गर्भस्थान [4] (उत्पत्तिस्थान) मानले जाते.

(७१) भूगर्भः :  - जो या पृथ्वीचे गर्भस्थान आहे तो भूगर्भ. म्हणजेच त्याचेपासूनच सर्व सृष्टिची उत्पत्ति झाली आहे. मातेच्या गर्भस्थानांत असलेला गर्भ ज्याप्रमाणे माता अत्यंत प्रेमाने व स्वतःच्या जीवनशक्तिने सतत वाढविते, पोसते त्याप्रमाणे ह्या ब्रह्मांडाचा अत्यंत लहान भाग असलेले जगत् त्या परमेश्वराकडून अत्यंत प्रेमाने धारण केले जाते, पोषिले जाते. आणखी एक अर्थ - या दिव्य सृष्टिचा (भू) भर्ता ( रक्षणकर्ता - गर्भ ) असा होतो.[5]

(७२) माधवः :  - मा - माया - महालक्ष्मी. तिचा पति ( धवः ) मायेचा पति किवा स्वामी. किवा छांदोग्य [6] उपनिषदांत वर्णन केल्याप्रमाणे 'मधुविद्येच्या' सहाय्याने ज्याचे ज्ञान प्राप्त होते तो माधव. या संज्ञेचा अर्थ असा होईल की 'जो मौनी आहे ( शांत आहे ) जो शरीर मन व बुद्धिचे बदलत्या जगातील व्यापार साक्षीत्वाने पहातो तो माधव. दुसर्‍या शब्दात ज्या साधकाने आपले मन स्थिर करून व योग साधनेने आपले अंतःकरण शुद्ध केले आहे त्या साधकांस प्रतीत होतो तो माधव'.[7]

(७३) मधुसूदनः :  - ज्याने मधु राक्षसाचा निःपात केला तो. श्रीविष्णुनें मधु व कैटभ या दोन राक्षसांचा वध केला. त्या संबंधी महाभारतामध्यें आलेली कथा गूढार्थपूर्ण आहे. वेदांमध्ये कर्माचे फल म्हणजेच 'मधु' असे म्हटले आहे. ही कर्मे वासना निर्माण करतात. ह्या वासनांचा नाश परमात्म्याच्या सत्यस्वरूपाचे चिंतन केले असता होतो. म्हणून परमेश्वरांस 'वासनांचा' नाश करणारा 'मधुसूदन' असे म्हटले आहे.

डॉ. सौ. उषा गुणे.

 ---------------------------------------------------------------

[1]     वृद्धः ज्यायात् ज्येष्ठः

[2]   श्रेयः श्रेय श्रेष्ठः

[3]    इशावास्यमिदं सर्वम् ।

[4]   हिरण्यगर्भः समवर्त्तताग्रे  ।। 

[5]    तैत्तिरिय ब्राह्मणामध्ये ( ३-१-२ ) ही दिव्य पृथ्वी श्रीविष्णुची पत्नी आहे असे म्हटले आहे.

[6]    मधुविद्यावबोधत्वात् धवत्वद्वा श्रियोऽनिशम्  । मौनात् ध्यानाच्चयोगाच्च विद्धिभारत माधवम्  ।

---

[7]   हे भारत, तू माधवास मौन (मा), ध्यान (ध), व योग (व) यांचे सहाय्याने जाणून घे.