।। श्री विष्णु सहस्त्रनाम ।।
ॐ
।। श्री कृष्णपरमात्मने नमः ।।
शांताकारं भुजगशयनं पद्मनाभं सुरेशम् ।
विश्वाधारं गगनसदृशं मेघवर्णं शुभांगम् ।
लक्ष्मीकांतं कमलनयनं योगिभिर्ध्यानगम्यम् ।
वन्दे विष्णुं भवभयहरं सर्वलोकैकनाथम् ।।
।। हरि ॐ ।।
ॐ
।। श्री कृष्णपरमात्मने नमः ।।
शांताकारं भुजगशयनं पद्मनाभं सुरेशम् ।
विश्वाधारं गगनसदृशं मेघवर्णं शुभांगम् ।
लक्ष्मीकांतं कमलनयनं योगिभिर्ध्यानगम्यम् ।
वन्दे विष्णुं भवभयहरं सर्वलोकैकनाथम् ।।
।। हरि ॐ ।।
ते अनंत एकच आहे आणि ते एकच असणे शक्य आहे. अगणित नामरूपांनी नटलेले वैचित्र्यपूर्ण जगत हे त्याचेच एक मूर्त स्वरूप आहे. ज्याप्रमाणे सोन्यापासून बनविलेले निरनिराळया आकाराचे अलंकार तत्वतः सोनेच असतात त्याप्रमाणे जगतातील अनेक साकार वस्तू म्हणजे त्या अनंताची व्यक्त रूपे होत. खरे म्हणजे कार्याला त्याचे कारणावाचून वेगळे अस्तित्व असूच शकत नाही.
मनुष्यास त्याच्या सामान्य जाणीव स्थितीमध्ये इंद्रिये-मन-बुद्धी यांचेमार्फत सीमित वस्तूंचे ज्ञान तात्काळ होते. अध्यात्म साधकाचा प्रयत्न मात्र त्याची आत्ताची ज्ञानग्रहण प्रक्रिया व साधने पार करून आत्मजागृतीच्या अवस्थेला येण्याचा असतो. त्यामध्ये तो एका निरालंब साक्षित्वाचा अनुभव घेऊ शकतो. ह्या विश्वाच्या मागे असलेले परम सत्य पूर्वीच्या ऋषीमुनींना साक्षात् अनुभवास आलेले होते. परंतु आपल्या शिष्यांना ते प्रत्यक्ष दाखविण्यास, त्याची व्याख्या करण्यास अगर ते समजावून सांगण्यास त्यांची वाणी असमर्थ ठरली. त्या अनंताचे निर्देशन जगतातील ज्या सान्त वस्तूंचे द्वारा केले गेले त्या वस्तूंना त्या अनंतत्वाचे मूर्तरूप अगर विभूती मानले गेले. त्यातील प्रत्येक वस्तू ही परमेश्वराचीच विभूति आहे व तिला आपल्या धर्मामध्ये परमेश्वराचे नाममहात्म्य प्राप्त झाले आहे.
थोडक्यात हे ' विष्णु सहस्त्रनाम ' म्हणजे आपल्याला ज्ञात असलेल्या वस्तूमधून निघालेले किरणच होत. त्यांच्या सहाय्याने आज आपणास अबोध असलेले अनंतत्व सुबोध होईल. त्याचे चिंतन केले असता आपली श्रद्धा सखोल होईल, भक्ति अमर्याद होईल व सर्वव्यापक परमेश्वराचे ( श्री विष्णुचे) ज्ञान दृढमूल होईल.
भक्त आपल्या भक्तिच्या सहाय्याने व तत्वचिंतक आपल्या ज्ञानसाधनेने त्या अनंतत्वाप्रत जावून पोहोचले. त्यांनी मार्गक्रमणा करण्याकरिता वापरलेले साधन वेगवेगळे असल्यामुळे त्याची मार्गक्रमणा करण्याची पद्धतही भिन्नभिन्न राहिली. आपल्या प्रेमास्पदाचे मंदिरात जाण्याकरिता भक्तांनी आपल्या हृदयातून मार्ग काढला तर तत्वचिंतंकांनी सत्यमंदिराकडे धाव घेण्याकरतां बुद्धिवाद व तर्काचा आधार घेतला. त्यांनी आपल्या बुद्धिने सत्यान्वेषण करण्याचा प्रयत्न केला. मार्ग कोणताही असो, अगर वापरात आणलेले साधन कोणतेही असो, आपल्या मार्गक्रमणेचे अंतीमस्थान गाठेपर्यंत सर्व साधकांना आवश्यक असतो, एक आधार, एक आश्रय, त्याच्याच सहाय्याने साधकांना आपल्या साधनांचा सातत्याने व कौशल्यपूर्ण रितीने उपयोग करून घेता येतो.
हे सहस्त्रनाम दोन्ही प्रकारच्या साधकांना आपल्या सहस्त्रावधी प्रतीकातून आधार मिळवून देते. त्यातील प्रत्येक नाम भक्ताला एकतर्‍हेची प्रेरणा देते, तर तत्वचिंतक बुद्धिला ज्ञानाच्या उत्तूंगतेकडे भरारी मारण्यास सुचना देते.
भक्तांची श्रद्धास्थाने भिन्न भिन्न असतात, अर्थातच त्या श्रध्देनुसार संस्मरण करण्याकरिता वेगवेगळया ध्यानमूर्ती उपलब्ध आहेत व त्याप्रमाणे आपल्याकडे अनेक सहस्त्रनामेही उपलब्ध आहेत. त्यापैकी शिवसहस्त्रनाम, ललिता सहस्त्रनाम, श्रीराम सहस्त्रनाम यांचा उल्लेख करता येईल. व त्या सर्वांमध्ये निस्संशयरीतिने हिंदूमध्ये जास्त लोकप्रिय आहे ते विष्णु सहस्त्रनामच होय !
श्री शंकराचार्य नर्मदा तीरावर रहाणार्‍या आपल्या श्रीगुरू गोविंदपादाचार्य यांचे पायाशी जावून पोहोचले आणि ह्या कालडीच्या नंबुद्रिपाद बटूला आचार्यांकडून परमगुह्य अशा महावाक्याचा उपदेश मिळाला. आपली तीव्र व उत्कट ज्ञानसाधना अल्पकाळातच पूर्ण केल्यानंतर आपल्या आयुष्यातील दिव्यभव्य कार्य करण्याचा मानस असलेल्या शंकरांना गुरूंच्या शुभार्शिवादाची तीव्र इच्छा होती. गोविंदपादाचार्यांनी शंकराचार्यांची परीक्षा घेण्याचे ठरविले व त्यांना विष्णु सहस्त्रनामावर एक विस्तृत भाष्य लिहिण्यास सांगितले. शंकरांनी हे भाष्य पूर्ण केले. सातव्या शतकातील एक हिंदूधर्मरक्षणकर्ता व उपनिषद भाष्यकार म्हणून ख्यातनाम पावलेल्या आचार्यांचे हे पहिलेच भाष्य अत्यंत लोकप्रिय म्हणून प्रसिद्धिस पावले.
आपल्या शिष्याची ही कार्यतत्परता पाहून श्री गोविंदाचार्य प्रसन्न झाले, त्यांनी मनःपूर्वक आशिर्वाद दिला व आपल्या शिष्याला सेवा व धर्म कार्य करण्याची अनूज्ञा दिली. सद्गुरूंची कृपा व श्रीविष्णूंचे आशिर्वाद प्राप्त केलेल्या शंकराचार्यांनी सातव्या शतकांत हिंदू धर्मावर आलेली ग्लानी व मरगळ झटकून टाकण्याचे व धर्माचा उद्धार करण्याचे अतुलनीय कार्य हाती घेतले. ह्या ग्रंथामध्ये आपण शंकराचार्यांच्या भाष्याचे अनुसरण करणार आहोत. त्याचप्रमाणे कांही संदर्भ पौराणिक वांङ्मयातूनही घेणार आहोत. कारण त्या वांङ्मयात भक्तांच्या मनाला प्रेरणा मिळतील अशा असंख्य गोष्टी आहेत.
मनुष्यास त्याच्या सामान्य जाणीव स्थितीमध्ये इंद्रिये-मन-बुद्धी यांचेमार्फत सीमित वस्तूंचे ज्ञान तात्काळ होते. अध्यात्म साधकाचा प्रयत्न मात्र त्याची आत्ताची ज्ञानग्रहण प्रक्रिया व साधने पार करून आत्मजागृतीच्या अवस्थेला येण्याचा असतो. त्यामध्ये तो एका निरालंब साक्षित्वाचा अनुभव घेऊ शकतो. ह्या विश्वाच्या मागे असलेले परम सत्य पूर्वीच्या ऋषीमुनींना साक्षात् अनुभवास आलेले होते. परंतु आपल्या शिष्यांना ते प्रत्यक्ष दाखविण्यास, त्याची व्याख्या करण्यास अगर ते समजावून सांगण्यास त्यांची वाणी असमर्थ ठरली. त्या अनंताचे निर्देशन जगतातील ज्या सान्त वस्तूंचे द्वारा केले गेले त्या वस्तूंना त्या अनंतत्वाचे मूर्तरूप अगर विभूती मानले गेले. त्यातील प्रत्येक वस्तू ही परमेश्वराचीच विभूति आहे व तिला आपल्या धर्मामध्ये परमेश्वराचे नाममहात्म्य प्राप्त झाले आहे.
थोडक्यात हे ' विष्णु सहस्त्रनाम ' म्हणजे आपल्याला ज्ञात असलेल्या वस्तूमधून निघालेले किरणच होत. त्यांच्या सहाय्याने आज आपणास अबोध असलेले अनंतत्व सुबोध होईल. त्याचे चिंतन केले असता आपली श्रद्धा सखोल होईल, भक्ति अमर्याद होईल व सर्वव्यापक परमेश्वराचे ( श्री विष्णुचे) ज्ञान दृढमूल होईल.
भक्त आपल्या भक्तिच्या सहाय्याने व तत्वचिंतक आपल्या ज्ञानसाधनेने त्या अनंतत्वाप्रत जावून पोहोचले. त्यांनी मार्गक्रमणा करण्याकरिता वापरलेले साधन वेगवेगळे असल्यामुळे त्याची मार्गक्रमणा करण्याची पद्धतही भिन्नभिन्न राहिली. आपल्या प्रेमास्पदाचे मंदिरात जाण्याकरिता भक्तांनी आपल्या हृदयातून मार्ग काढला तर तत्वचिंतंकांनी सत्यमंदिराकडे धाव घेण्याकरतां बुद्धिवाद व तर्काचा आधार घेतला. त्यांनी आपल्या बुद्धिने सत्यान्वेषण करण्याचा प्रयत्न केला. मार्ग कोणताही असो, अगर वापरात आणलेले साधन कोणतेही असो, आपल्या मार्गक्रमणेचे अंतीमस्थान गाठेपर्यंत सर्व साधकांना आवश्यक असतो, एक आधार, एक आश्रय, त्याच्याच सहाय्याने साधकांना आपल्या साधनांचा सातत्याने व कौशल्यपूर्ण रितीने उपयोग करून घेता येतो.
हे सहस्त्रनाम दोन्ही प्रकारच्या साधकांना आपल्या सहस्त्रावधी प्रतीकातून आधार मिळवून देते. त्यातील प्रत्येक नाम भक्ताला एकतर्‍हेची प्रेरणा देते, तर तत्वचिंतक बुद्धिला ज्ञानाच्या उत्तूंगतेकडे भरारी मारण्यास सुचना देते.
भक्तांची श्रद्धास्थाने भिन्न भिन्न असतात, अर्थातच त्या श्रध्देनुसार संस्मरण करण्याकरिता वेगवेगळया ध्यानमूर्ती उपलब्ध आहेत व त्याप्रमाणे आपल्याकडे अनेक सहस्त्रनामेही उपलब्ध आहेत. त्यापैकी शिवसहस्त्रनाम, ललिता सहस्त्रनाम, श्रीराम सहस्त्रनाम यांचा उल्लेख करता येईल. व त्या सर्वांमध्ये निस्संशयरीतिने हिंदूमध्ये जास्त लोकप्रिय आहे ते विष्णु सहस्त्रनामच होय !
श्री शंकराचार्य नर्मदा तीरावर रहाणार्‍या आपल्या श्रीगुरू गोविंदपादाचार्य यांचे पायाशी जावून पोहोचले आणि ह्या कालडीच्या नंबुद्रिपाद बटूला आचार्यांकडून परमगुह्य अशा महावाक्याचा उपदेश मिळाला. आपली तीव्र व उत्कट ज्ञानसाधना अल्पकाळातच पूर्ण केल्यानंतर आपल्या आयुष्यातील दिव्यभव्य कार्य करण्याचा मानस असलेल्या शंकरांना गुरूंच्या शुभार्शिवादाची तीव्र इच्छा होती. गोविंदपादाचार्यांनी शंकराचार्यांची परीक्षा घेण्याचे ठरविले व त्यांना विष्णु सहस्त्रनामावर एक विस्तृत भाष्य लिहिण्यास सांगितले. शंकरांनी हे भाष्य पूर्ण केले. सातव्या शतकातील एक हिंदूधर्मरक्षणकर्ता व उपनिषद भाष्यकार म्हणून ख्यातनाम पावलेल्या आचार्यांचे हे पहिलेच भाष्य अत्यंत लोकप्रिय म्हणून प्रसिद्धिस पावले.
आपल्या शिष्याची ही कार्यतत्परता पाहून श्री गोविंदाचार्य प्रसन्न झाले, त्यांनी मनःपूर्वक आशिर्वाद दिला व आपल्या शिष्याला सेवा व धर्म कार्य करण्याची अनूज्ञा दिली. सद्गुरूंची कृपा व श्रीविष्णूंचे आशिर्वाद प्राप्त केलेल्या शंकराचार्यांनी सातव्या शतकांत हिंदू धर्मावर आलेली ग्लानी व मरगळ झटकून टाकण्याचे व धर्माचा उद्धार करण्याचे अतुलनीय कार्य हाती घेतले. ह्या ग्रंथामध्ये आपण शंकराचार्यांच्या भाष्याचे अनुसरण करणार आहोत. त्याचप्रमाणे कांही संदर्भ पौराणिक वांङ्मयातूनही घेणार आहोत. कारण त्या वांङ्मयात भक्तांच्या मनाला प्रेरणा मिळतील अशा असंख्य गोष्टी आहेत.
(क्रमशः)
डॉ. सौ. उषाताई गुणे .
No comments:
Post a Comment