विष्णुसहस्रनाम - श्लोक : १

विष्णुसहस्रनाम - श्लोक : १

। अथ ध्यानम् ।

शांताकारं भुजगशयनं पद्मनाभं सुरेशं ।
विश्वाधारं गगनसदृशं मेघवर्णं शुभांगम् । ।
लक्ष्मीकांतं कमलनयनं योगिभिर्ध्यानगम्यं ।
वन्दे विष्णुं भवभयहरं सर्व लोकैक नाथम् ।।

जो जगताचा स्वामी श्री विष्णू स्वतः शांतस्वरूप आहे. जो नागशय्येवर निजला आहे, जो देवांचा देव आहे, जो विश्वाचा आधार आहे, जो गगनाप्रमाणे सर्वव्यापक आहे. जो घनःश्याम असून सर्वांगसुंदर आहे, जो लक्ष्मीपती आहे व ज्याचे नेत्र कमलाप्रमाणे सुंदर आहेत जो योगीजनांच्या हृदयांत रहातो. ज्याचे पर्यंत ध्यानाच्या सहाय्याने जातां येते ध्यानानेच ज्याचे ज्ञान होऊ शकते, जो सर्व भवदुःखाच्या भयाचा नाश करतो अशा श्रीविष्णूचे आम्ही ध्यान करतो, त्यास नमन करतो.

हे विष्णुच्या स्वरूपाचे ध्यान आहे. सर्व समावेशक असे परमेश्वराचे हे रूप डोळयासमोर आणून त्याचेवर ध्यान केंद्रीत करीत साधक आता या विष्णुसहस्त्रनाम स्त्रोत्राचे पठण सुरू करतो.

श्लोक १

विश्वं विष्णुर्वषट्कारो भूतभव्यभवत् प्रभुः ।
भूतकृत् भूतभृद्‍भावो भूतात्मा भूतभावनः ।

(१) विश्वं: - विविध आकारांमधून व्यक्त दशेला आलेले हे संपूर्ण विश्व हेच ज्याचे प्रकट झालेले रूप आहे तो विराट पुरूष'. कारण हे नेहमीच कार्यामध्ये उपस्थित असते. ज्या कारणापासून हे कार्यरूप विश्व व्यक्तदशेला आले त्या महत् कारणासच हा आकार धारण करणे शक्य आहे. स्थूल आकारमान धारण करणारे विश्व हे त्याचे व्यक्त रूप आहे. म्हणूनच त्याला 'विराट पुरूष ' असे संबोधले जाते. स एव सर्वभूतात्मा विश्वरूपो यतोव्ययः । संस्कृत 'विश्व ' हा शब्द 'विश् ' ह्या मूळ धातू पासून तयार झाला आहे. व त्याचा अर्थ आहे प्रवेश करणे. म्हणून याचा अर्थ होतो किं त्या सर्व व्यापक ब्रह्माने हे सर्व विश्व निर्माण केले व त्यातच प्रवेश करून ते विश्वाला व्यापून राहिले. ह्या शब्दाचा दुसरा अर्थ असा होऊ शकतो ? किं सर्व विश्व ज्याच्यामध्ये प्रवेश करून जिथे स्थिर रहाते तो. ही कल्पना उपनिषदांनिही प्रमाणित केली आहे. तर्काच्या सहाय्याने आपण हे समजूं शकतो किं तो ईश्वरच ह्या जगताचे कारण आहे. परंतु खोल चिंतनाने, ध्यानाने असे ? लक्षात येते किं कार्य हे दुसरे तिसरे काही नसून कारणाचेच एक रूप आहे. म्हणून मूळ कारण स्वरूप ईश्वराखेरीज जगताला चेगळे अस्तित्वच असू शकत नाही. खरेतर त्या परब्रह्माखेरीज दुसर्‍या कशासच अस्तित्व नाही आहे. मांडुक्य उपनिषदांत " ॐकार एवेदं सर्वम् '' असे म्हटले आहे तर गीतेत ' ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म '' असे उधृत केले आहे.

(२) विष्णुः - विवेष्टि व्याप्नोति इति विष्णुः । जो सर्व व्यापुन रहातो तो विष्णु अशी ह्या शब्दाची उकल करता येईल. ज्याचा सर्वत्र पसरून रहाणे, व्यापून रहाणे हा धर्म आहे तो विष्णु 'ईशावास्यं इदं सर्वम् । हे सर्व ( जगत ) ईश्वराने व्यापलेले आहे. व त्यामध्ये तो भरून राहिला आहे. हीच कल्पना पूराणांमध्ये भगवंताच्या बटुमूर्ती वामनावताराचे खास शैलीपूर्ण वर्णन करतानां मांडली आहे. त्याने आपल्या तीन पावलांनी सर्व विश्व मोजून टाकले. त्याच कार्यामुळे त्यालां 'विष्णु ' हे नांव प्राप्त झाले असे महाभारत म्हणते. तर विष्णु पुराणांत असा उल्लेख आहे : -
यस्माद्विष्टमिदं सर्वंतस्यशक्त्या महात्मनः ।
तस्मादेवोच्यते विष्णुर्विशेर्धातोः प्रवेशनात् ।।

( ज्या महान आत्म्याच्या शक्तिने सर्व जग व्यापले आहे तो ' विष्णु ' या नावांने ओळखला जातो. कारण ' विश् ' ह्या धातुचा अर्थ आहे प्रवेश करणे, व्यापून टाकणे.)
मुळधातु 'विश् ' म्हणजे प्रवेश करणे. (प्रवेशनम्) सर्व प्राणिमात्रांनी व वस्तूजातांनी तयार झालेल्या ह्या जगताला जो व्यापून रहातो (अंतस्थ असतो). उपनिषदांनी असेहि ठामपणे सांगितले आहे किं 'हे जे सर्व आहे ते परिवर्तनशील आहे. (यत् किंच जगत्यां जगत् । ईशा.). त्याचाच अर्थ असा होतो किं तो ईश्वर ह्या देश, काल व वस्तुमात्राने सीमित नाही.


(३) वषट्कार : - वेदातील कर्मकांड सांगणार्‍या भागातील अनेक मंत्र 'वषट्' या शब्दाने पूर्ण झालेले आढळतात. भक्तियुक्त अंतःकरणाने हविर्भाग अर्पण करतांना त्याचा ( वषट् शब्दाचा) वापर होतो. म्हणून 'वषट्कार' ह्या शब्दाचा असा अर्थ करता येईल किं वैदिक विधीमध्ये वषट् शब्दाने पूर्ण होणार्‍या मंत्राने ज्याला आवाहन केले जाते व प्रसन्न करण्याकरतां हविर्भाग अर्पण केले जातात तो ' वषट्कार ' श्रीविष्णु.
साहचर्य नियमाने वषट्कार शब्दाचा दुसरा अर्थ होईल ' यज्ञ ' कारण श्रीविष्णु स्वतःच यज्ञ स्वरूप आहे. उपनिषदांमध्येहि ह्या अर्थाने 'वषट्कार ' शब्दाची योजना केलेली आढळते जसे '' यज्ञो वै विष्णुः ।'' म्हणजे यज्ञ हाच विष्णु आहे.


(४) भूतभव्यभवत् प्रभुः : - जो भूतकाळ, भविष्य व वर्तमान काळाचा स्वामी आहे असा ईश्वर. काल ही कल्पना आपल्याबुद्धीने तयार केलेली आहे. व दोन अनुभवांमधील अंतर म्हणजेच 'काल ' असे तिचे स्पष्टीकरण करता येईल. आपले अनुभव विचारांच्या स्वरूपांत नोंदविले जातात. व हे विचार नेहमीच बदलणारे असतात. ह्या विचारांचा बदल आपण अनुभवतो, समजुन घेतो. हे विचारांचे परिवर्तन जाणणारा त्या विचारांपेक्षा निश्चितच कोणीतरी भिन्न असला पाहिजे. अर्थात जो ह्या परिवर्तनरूपी कालाला प्रकाशित करतो, जाणतो तो आत्मा म्हणजेच 'श्री महाविष्णु.' तो या काल बंधनाने बांधला जात नाही.


(५) भूतकृत : - सर्व जीवमात्रांचा (भूत) निर्माणकर्ता (कृत) '' श्रीविष्णु ''. या शब्दाचा दोन तर्‍हेने अर्थ करता येतो.
१ - भूतानि करोति इति भूतकृत. - जो सर्व प्राणिमात्रास निर्माण करतो.
२ - भूतानि कृदन्ति इति भूतकृत. - जो सर्व भूतांचा कृतान्त (संहारक) आहे असा.

दोन्ही ठिकाणी तेच परमतत्व कार्यरत आहे व त्याचाच अविष्कार उत्पत्तिकर्ता, पालनकर्ता व संहारकर्ता असा होत असतो, व हे तो त्रिगुणांचे सहाय्याने करत असतो. रजोगुणांचे प्राधान्य असतां तो सर्वात्मा उत्पत्तिकर्ता होतो, सत्वगुणांचे प्राधान्य असतानां पालनकर्ता होतो व तमोगुणाचे प्राबल्य असतानां संहारकर्ता होतो.

व्यक्तिशः जेव्हा आत्मा मनबुद्धिच्या माध्यमातून कार्यरत होतो तेंव्हा तो 'मी' ह्या स्वरूपात प्रतीत होतो. माझे व्यक्तिमत्व माझ्या विचारांच्या गुणात्मकतेवर व पातळीवरच संपूर्ण अवलंबून असते. माझ्या मानसिक धारणे प्रमाणेच मी माझ्या अनुभवविश्वाचा उत्पत्तिकर्ता, पालनकर्ता अगर संहारकर्ता होतो. ह्या तीनहि अवस्थामधून व्यक्त होणारा, कार्य करणारा तो महाविष्णु होय.


(६) भूतभृत - सर्व प्राणिमात्रांचे सर्व परिस्थितीमध्ये जो भरण पोषण ( संगोपन व वृद्धी) करतो तो परमेश्वर 'भूतभृत ' ह्या नावांने ओळखला जातो. परमेश्वर कशा पद्धतीने हे भरण पोषण करतो त्याचे सुंदर वर्णन गीतेच्या १५ व्या अध्यायांत आले आहे. त्या ठिकाणी भगवान स्वतःच सांगतात किं - सूर्यातील तेजाच्या रूपाने, वनस्पतीमधील वृद्धीच्या रूपाने, अन्नातील पोषण गुणाने,व अग्नीतील उष्णतेच्या रूपाने तोच सर्वत्र अस्तित्वात असतो व सर्वांचा उपभोग घेतो. मन बुद्धीच्या सहाय्याने होणार्‍या सर्व कर्माचा तो अध्यक्ष आहे, सर्व प्राणीमात्रांची वृद्धी व पोषण करणारा आहे म्हणून सर्व प्राणीमात्र त्याचीच रूपे आहेत.

(७) भावः : - भवति इति भावः : - जो स्वतःच जगतातील जडचेतन वस्तू व प्राणी रूपाने असतो (होतो) तो श्री विष्णु. सर्व विश्वातील ज्ञानग्रहणक्षम प्राणी व संवेदनरहित जडवस्तू यामधील केवळ 'अस्तित्व ' स्वरूप तोच आहे. म्हणूनच त्याला भाव अशी संज्ञा दिली आहे.

(८) भूतात्मा : - सर्व प्राणीमात्रांचे ठिकाणी असलेला आत्मा तोच आहे. सर्व प्राणीमात्रांचे 'असणे ' ( अस्तित्व) तोच आहे. ज्या प्रमाणे विश्वव्यापी आकाश लहान खोलीमध्ये सिमित झाले असतां मठाकाश होते. व तेच आकाश पात्रांत सामावले असतां घटाकाश होते त्याचप्रमाणे तोच अनंत आत्मा प्राणीमात्रांच्या माध्यमातून त्या प्राण्याचा ''आत्मा '' ह्या स्वरूपात प्रतीतीस येतो. आकाश सर्व ठिकाणी सारखेच असते त्याचप्रमाणे ते एकच परमतत्व सर्वत्र असून प्रत्येकाचे ठिकाणी आत्मस्वरूपाने प्रकाशते. त्या परमतत्वास, विश्वात्म्यास वेदांतामध्ये ''परब्रह्म '' असे म्हटले आहे. भागवतामध्ये ' तूच सर्व प्राणीमात्रामधील आत्मा आहेस व त्यांना ज्ञान व प्रकाश तूच देतोस असे त्याचे स्तवन केले आहे. कंठोपनिषदामध्ये - '' एको वशी सर्व भूतांतरात्मा रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव '' - ते परमसुंदर सत्य सर्व प्राणीमात्रांमधून व्यक्त होत असते व प्रत्येक जीवाच्या आकारानुरूप विविध होते असे म्हटले आहे.

(९) भूतभावनः : - जो प्राणी मात्रांस उत्पन्न करतो त्यांची अपरिमित वंशवृद्धी करतो तो श्रीविष्णु. त्याचाच अर्थ तो प्राणीमात्रांचे जन्मकारण आहे व भरणपोषण करून वृद्धिही करतो.

डॉ. सौ. उषा गुणे.