31 August, 2011

श्री विष्णु सहस्रनाम श्लोक ६३

शुभांगः शांतिदः स्रष्टा कुमुदः कुवलेशयः ।
गोहितो गोपतिर्गोप्ता वृषभाक्षो वृषप्रियः ।।
(५८) शुभांगः :  - ज्याची सर्व अंगे व आकार अत्यंत सुंदर आहेत व त्यामुळे जो अतिशय मनोहारी व रूपवान् आहे असा.
(५८) शांतिदः :  - श्री नारायण अशी शांति प्रदान करतो की ज्यामुळे सर्व राग द्वेष इत्यादि द्वंद्वे नाहीशी होऊन जातात. तो आपल्या भक्तांचे अंतःकरण पूर्ण शुद्ध करतो त्यामुळे त्यांना शांती व आनंदाची प्राप्ती होते.
(५८) स्रष्टा :  - सर्व प्राणीमात्रांचे सृजन करणारा. सर्व प्रथम त्याने स्वतःमधूनच पंचमहाभूतांची संरचना केली व त्यातून सृष्टिची उत्पत्ती केली (विरंची).
(५८) कुमुदः :  - कु म्हणजे पृथ्वी. तिच्यामध्ये मुदित होणारा तो 'कुमुद' श्रीनारायण.
(५९) कुवलेशयः :  - जो पाण्यामध्ये (कुवल) शयन करतो तो. पाणी पृथ्वीला (कु) वलयांकित करते म्हणून कुवल म्हणजे पाणी. कुवल शद्बाचा दुसरा अर्थ होतो सरपटणारा सर्प. त्या श्रेष्ठ सर्पाची शय्या करणारा शेषशायी भगवान श्रीविष्णु कुवलेशय आहे, असाही या संज्ञेचा अर्थ होतो.
(५९) गोहितः :  - जो नेहमी गाईचे हित रक्षण करतो तो. श्रीकृष्णाने अनेक प्रसंगी पवित्र गोमातेच्या  रक्षणाकरता संवर्धनाकरताअनेक प्रकारे कार्य केलेले आहे. कारण भारतभूमीचे यथायोग्य संवर्धन हे गाईवर अवलंबून आहे. भारतीय कृषीचा गोधन हा केंद्र बिंदू आहे. 'गो' या शद्बाचा दुसरा अर्थ आहे 'पृथ्वी'. अर्थात गोहित म्हणजे पृथ्वीचे हित रक्षण करणारा. लौकीक महत्वाकांक्षा आणि त्यांची अमर्याद आसक्ती अपूर्ण विकृत दृष्टि यांच्या दुष्परिणामांपासून त्याने पृथ्वीचे रक्षण केले. भारतीय संस्कृतीची वैशिष्ठ्ये व तिचे रक्षणकर्ते ऋषीमुनी यांचेही त्याने रावणांसारख्या हितशत्रूंपासून व दुष्टांच्या दुष्कृत्यापासून रक्षण केले.
(५९) गोपतिः :  - पृथ्वीचा पति. किवा दुसरा अर्थ वासना व इच्छांच्या प्राबल्यानें ज्यांचे सांसारिक आयुष्य अत्यंत त्रस्त झालेले असते अशा दीन जीवांचे रक्षण करणारा परमेश्वर तो गोपति होय. कारण दुराचाराच्या गवताळ रानात चरण्याकरता हिंडणारे व जगतातील घटनांनी दुर्बल झालेले त्रस्त जीव रानात चरणार्‍या गाईप्रमाणेच असतात. त्याचेही तो रक्षण करतो म्हणून तो गोपति - गोपाल होय. गो शद्बाचा आणखी एक अर्थ होतो 'इंद्रिये ' व त्यांचा स्वामी म्हणजे आत्मस्वरूप श्रीविष्णु.
(५९) गोप्ता :  - 'गुप्' या क्रियापदाचे दोन अर्थ होतात. (१) रक्षण करणे (२) झांकणे. म्हणून गोप्ता म्हणजे जो (१) जो विश्वाचे रक्षण करतो तो (२) जो आपल्या मायेने आपले अंतर्यामी दिव्य आत्मस्वरूप झाकू ठेवतो तो असे दोन अर्थ होतात.
(५९) वृषभाक्ष :  - भक्तांच्या सर्व आशा आकांक्षांवर पूर्णतेचा वर्षाव करणारे डोळे असलेला तो वृषभाक्ष. भक्तांच्या मनातील अप्रकट इच्छाही त्याला कळतात आणि तो त्या सहजतेने पूर्ण करतो. दुसरा अर्थ असा की त्या नारायणाचे डोळे 'धर्मस्वरूप' आहेत.म्हणजेच त्याला नेहमी योग्य तेच (धर्ममय) स्पष्टपणे दिसते व भक्तांनाही ही धर्मदृष्टि प्राप्त व्हावी अशी इच्छा असल्यास त्यांनीही श्रीनारायणदृष्टि जोपासली पाहिजे.
(५९) वृषप्रियः :  - वृष म्हणजे धर्म व ज्याला धर्म प्रिय आहे असा वृषप्रिय होय. म्हणून या संज्ञेची उकल होईल  :  वृषः प्रिय यस्य सः ।  किंवा दुसरा अर्थ होईल जो गुणवान् श्रेष्ठ लोकांना प्रिय आहे असा.
डॉ. सौ. उषा गुणे.


  तस्मान्मच्छरणं गोष्ठं मन्नाथं मत्परिग्रहम्  । गोपाये स्वात्मयोगेन सोऽयं मे व्रत आहितः  ।। भागवत  ।।
   ज्या गोधनाने माझा आश्रय घेतला आहे व मलाच शरण आले आहेत अशा गोधनांचे स्वतःच्या योग सामर्थ्यानें रक्षण करण्याचे मी व्रत घेतलेले आहे.

28 August, 2011

श्री विष्णु सहस्रनाम श्लोक ६२

त्रिसामा सामगः साम निर्वाणं भेषजं भिषक् 
संन्यासकृच्छमः शान्तो निष्ठा शान्तिः परायणम्  ।।
(५७) त्रिसामा :  - ज्याची तीन सामाने स्तुति केली जाते असा. साम म्हणजे दिव्य गान. म्हणजेच वेद. सामगायकांकडून सामवेदाने त्याची स्तुती केली जाते. त्याची नांवे देव, व्रत व सामन अशी आहेत.
(५७) सामग:  - जो सामन-गायन करतो तो. सामवेदातील आज्ञेप्रमाणे तो कृती करतो व त्या प्रमाणे परमात्म्याला आवाहन करतो त्याला वैदिक परिभाषेप्रमाणे 'उद्‌गाता' असे म्हणतात.
(५७) साम :  - परमात्मा स्वतःच सामवेद आहे म्हणून ही संज्ञा. त्यामुळे सामवेदाचेच दिव्यत्व सुचविले जाते. भगवान् श्रीकृष्ण गीतेमध्ये म्हणतात, 'वेदांमध्ये मी सामवेद आहे.'
(५७) निर्वाणम् :  - ज्याचे स्वतःचे स्वरूप 'नित्यमुक्त' असे आहे. त्याच्यामध्ये कुठलीही अपूर्णता नाही किवा दुःखाचा लवलेश नाही, म्हणून तो आनंद स्वरूप आहे.
(५७) भेषजम् :  - औषधी जो संसाररूपी व्याधींचे एकमेव औषध आहे असा.
(५७) भिषक् :  - वैद्य. संसारव्याधीचे निवारण करतो असा वैद्यही तोच आहे व औषधीही तोच आहे. तसेच या संज्ञेचा दुसरा अर्थ होइल की, 'क्षीरसागराच्या मंथनामधून अमृत कलश घेऊन प्रकट झालेला भगवान् धन्वंतरी म्हणजेच श्रीविष्णू होय, म्हणून औषधींचा स्वामी म्हणजे स्वतः श्री महाविष्णु होय. भारतीय औषधी शास्त्राप्रमाणे (आयुर्वेदाप्रमाणे) भगवंत स्वतःच या शास्त्राची देवता आह. श्रीविष्णु या शास्त्राचे स्वामी अगर अध्यक्ष रूपाने प्रकट झाले, तसेच ते स्वतः सर्व वैद्यांचेही प्रमुख असल्यानें त्यांनाच 'भिषक्' ही संज्ञा देण्यात आली.
(५८०) संन्यासकृत् :  - चतुर्थाश्रम म्हणजे संन्यास. व त्याची स्थापना करणारा तो 'संन्यासकृत्'. जे सर्वस्वाचा त्याग करू शकतील अशा व्यक्तिकरता हा आश्रम आहे व त्याकरतां लागणार्‍या सर्व गुणांचा व वृत्तींचा तो कृपाळू दाता आहे त्यामुळे त्यालाच 'संन्यासकृत' म्हटले आहे.
(५८) शमः :  - 'शांत'. इंद्रियांच्या आसक्तिपूर्ण प्रवृत्तीबरोबर न जाता ज्याचे मन स्थिर शांत रहाते असा. संन्यास स्थितीमध्ये राहून अत्यं स्थिर व शांत जीवन कसे व्यतीत करावे हे तो शिकवितो व ह्या संग्रहित शांतीमधून परमसत्याची प्रतीती होते. स्मृतीनें मनुष्यांच्या चार अवस्थांकरतां वेगवेगळे आचारधर्म सांगीतले [1] आहेत ते असे. (१) ब्रह्मचर्य - ह्यामध्ये सेवा करणे (२) गृहस्थ - दान धर्म करणे (३) वानप्रस्थ - संयमन करणे (४) संन्यास - शांत अवस्थेत रहाणे. शमाखेरीज (संन्यास) शांतता अशक्य आहे. 'शांत' अवस्था हाच भगवंताचा स्वभाव आहे.
(५८) शांतः :  - सर्व इंद्रियांचे पूर्णपणे संयमन केलेले असल्याने जो अंतर्यामी पूर्ण शांत आहे असा. उपनिषदे या अवस्थेचे 'कर्मरहित (निष्क्रिय), अंशरहित (पूर्ण निष्कल) शांत असे गौरवपूर्ण वर्णन करतात.[2]
(५८) निष्ठा :  - सर्व जीवांचे आश्रयस्थान. केवळ जीवीत असताना नव्हे तर प्रलय कालामध्येही तोच आश्रय आहे. वैश्विक प्रलयाचे वेळी सर्व प्राणीमात्र व सृष्टी वासनारूपी बीज अवस्थेमध्ये विलीन होऊन त्याच्याच आधाराने रहातात म्हणून त्याला ’विश्वाचा आधारअसे म्हटले आहे.
(५८) शांतिः :  - त्याचा स्व-भावच शांत असल्याने तोच शांति आहे वासनांमुळे मन अस्थिर होते व त्यांच्या पूर्तीकरतां प्रयत्‍न करणे (मिळविणे) वा त्यामध्ये रममाण होणे यामुळे अशांतता निर्माण होते. परंतु जो स्वतः परिपूर्ण आहे त्याचे ठिकाणी कुठलीही इच्छा नाही. तिच्या पूर्तीकरतां जगातील क्षणभंगून वस्तू मिळविंयाची खटपटही नांही. म्हणूनच तो शांतस्वरूप आहे.
(५८) परायणम् :  - सर्वोच्च स्थान किवा गंतव्य श्रीनारायणच आहे. ज्याचे ठिकाणी गेल्यानंतर पुन्हा परत येणे नाही असा - परायण. नारायण हाच पूर्णमुक्तावस्थेचा मार्ग आहे असे ही संज्ञा सुचविते..
डॉ. सौ. उषा गुणे.


   वेदानां सामवेदोऽस्मि  । गीता १०-२२
[1]  यतीनां प्रशमो धर्मो- नियमोवनवासिनाम् ।
   दानमेव गृहस्थानां- शुश्रुषाब्रह्मचारिणाम् ।। स्मृती  ।।
[2]   निष्कलं निष्क्रियं शांतं निरवद्यम् निरंजनम्  ।। श्वेता श्वेतर ५-१९.

25 August, 2011

श्री विष्णु सहस्रनाम श्लोक ६१

सुधन्वा खण्डपरशु र्दारूणो द्रविणप्रदः ।
दिवःस्पृक् सर्वदृक्व्यासो वाचस्पतिरयोनिजः  ।।
(५६) सुधन्वा :  - ज्याचे धनुष्य अत्यंत दिव्य आहे असा. त्या धनुष्याचे नांव आहे शारंग. काहींचे मते 'धनुष्' शद्बाने इंद्रिये व त्यांची कार्ये सुचविली जातात.
(५६) खंडपरशु :  - ज्याने 'परशु' नांवाचे शस्र धारण केले आहे असा. भगवंतांनी आपल्या जमदग्नीपुत्र 'परशुराम' ह्या अवतारांत हे शस्र धारण केले व सज्जनांच्या अन्यायी शत्रूंचा नाश करण्याकरिता ते शस्त्र अपार सामर्थ्यसंपन्न होते म्हणून तो खंडपरशु. जो आपली अपराजित परशु सतत चालवितो तो खंडपरशु.
(५६) दारूणः :  - सन्मार्ग विरोधकांचे बाबतीत जो अत्यंत कठोर 'दारूण' आहे असा. कांही एक मर्यादेपर्यंत भगवंत अत्यंत दयाशील किवा क्षमाशील आहे. परंतु ऑपरेशन करणार्‍या सर्जन प्रमाणे ती व्यक्ती सुधारण्याचा दुसरा कुठलाही उपचार शिल्लक रहात नाही तेंव्हा तो अत्यंत कठोर दारूण होतो.
(५७०) द्रविणप्रदः :  - जो आपल्या भक्तांनी इच्छिलेली संपत्ती उदारतेने देतो तो. व्यासांच्या मताप्रमाणे भगवान् विष्णु आपल्या खर्‍या भक्तांना शास्रज्ञानाची संपत्ती देतो. ते शुद्ध व सूक्ष्म ज्ञान त्यांना परमसत्याचे असते.
(५७) दिवःस्पृक् :  - अंतरिक्ष -स्पर्शी. भगवंतांनी आपले अंतरिक्ष स्पर्शी दिव्य विश्वरूप अर्जुनाला दाखविले असे भगवत गीता सांगते.
(५७) सर्वदृग्व्यासः :  - या संज्ञेतील सर्व शद्बाचा संकलीत अर्थ होईल की जो अनेक सर्वज्ञ व्यक्तींनां निर्माण करतो तो. तो ज्ञानाच्या प्रसाराला उत्तेजन देतो. त्यामुळे अनेक सूज्ञ व्यक्तिंना जगताचे व जीवनाचे सूक्ष्म ज्ञान होते. या संज्ञेतील दोन शद्ब विलग करून अर्थ निष्पत्ती केल्यास 'जो सर्वदृक म्हणजेच सर्वज्ञ आहे व जो व्यास आह तो' असा अर्थ होइल. म्हणजेच सर्वज्ञ भगवंताने श्रीवेद व्यासांचे रूपाने आपले स्वतःचे प्रकटन केले हे स्पष्ट होते. श्रीव्यास हे कवी व तत्वज्ञ होतेच तसेच त्यांनी सर्व वेदांचा संग्रह करून त्याचे वर्गीकरण व संपादन केले. व चार स्वतंत्र वेदांच्या रूपानें त्यांचे प्रकाशन केंले. ऋक्वेदाच्या २१ शाखा, यजुर्वेदाच्या १०१ शाखा, सामवेदाच्या १००० शाखा व अथर्व वेदाच्या ९ शाखा सहित सर्व वेदांचे प्रकाशन केले. तसेच त्यांनी १८ पुराणे व ब्रह्मसूत्रांची निर्मिती केली म्हणून त्यासांना सर्वदृक् (सर्वज्ञ) व्यास असे म्हणतात.
(५७) वाचस्पतिरयोनिजः :  - 'जो सर्व विद्यांचा ज्ञाता आहे (वाचस्पती) स्वामी आहे परंतु ज्याचा जन्म मातेच्या उदरातून झालेला नाही असा भगवान् श्री विष्णु.
डॉ. सौ. उषा गुणे.