मरीचिर्दमनो
हंसः सुपर्णो भुजगोत्तमः ।
हिरण्यनाभः
सुतपाः पद्मनाभः प्रजापतिः ।।
(१८९) मरीचिः : - मरीचि या शब्दाचा अर्थ होतो तेजःपुंज. ज्ञानशक्तीमुळे
सर्व वस्तूज्ञान होते (प्रकाशित होतात). म्हणूनच सर्व प्राकृतिक अगर ऐहिक विषयांचे
बाबतीत उपनिषद सांगते की सर्व विश्व प्रकाशित करणारा तो अनंत प्रकाश
आहे. भगवान् श्रीकृष्ण गीतेत सांगतात ' मी सर्व तेजस्वी वस्तूंचे तेज आहे. (तेजस्तेजस्विनामहम् – गीता १०.३६)
(१९०) दमनः : - मानवांच्या अंतकरणातील सर्व राक्षसी
वृत्तींचे दमन व नियमन करतो तो. सदाचारी व सत्प्रवृत्त व्यक्तींचा छळ करणार्‍या
उद्दाम व दुष्ट प्रवृत्तींचे दमन करण्याकरतां त्यानें वेगवेगळया आकारांत दहावेळा अवतार धारण केले. शारीरिक व्यथा अगर मानसिक विक्षेप
दुःख, मृत्यू इत्यादी स्वरूपांच्या शिक्षांनीही तो मनुष्याच्या अंतःकरणातील दुष्प्रवृत्तींचे दमन करतो.
(१९१) हंसः : - वेदांची जी सर्व श्रेष्ठ ब्रह्म वाक्ये आहेत
त्यापैकी एक ' अहं ब्रह्मास्मि' हे आहे. ह्या ठिकाणी योजलेला 'अहं' (मी) हा शब्द
प्रथमपुरुषी एकवचनी वापरलेला असून 'उपाधिंमध्ये
कार्यकारी असलेल्या परमात्म्याचा ह्या शब्दाने निर्देश केला आहे. व त्यालाच 'जीव' असे
म्हटले जाते. 'मी' म्हणजेच जीव (अहं) जेव्हा उपाधिं पासून
मुक्त होतो तेंव्हा 'स्वभावतःच तो दुसरा कोणी नसून 'तो' च (सः) (परमात्मा) असतो. अहं सः हा
अनुभव म्हणजेच परमात्म्याचा साक्षात्कार होय. त्या श्रीविष्णूच्या
साक्षात्काराच्या उच्च अवस्थेलाच म्हटले आहे 'हंसः'
(१९२) सुपर्णः : - पर्ण म्हणजे पंख. ज्याचे पर्ण (पंख) अत्यंत
सुंदर आहेत तो सुपर्ण.
[१]अनन्य
स्नेहभाव असलेले व सुंदर शुभ्र पंख असलेले दोन पक्षी एकाच झाडावर बसतात. परंतु
त्यातील एक झाडाची फळे खात असतो व दुसरा कांहिही न खातां निरीक्षण करीत असतो.
उपनिषदांच्या पारंपारिक अर्थाप्रमाणे हे दोन
पक्षी म्हणजे एक जीवात्मा व दुसरा परमात्मा. ते दोन्ही एकाच वृक्षावर बसतात (शरिराच्या
अधाराने रहातात) त्यातील जीव कर्म फलांचा आस्वाद
घेतो व दुसरा (परमात्मा) साक्षीरूपाने पहात असतो. 'श्री महाविष्णू' हा सर्व अनुभव
घेणारा 'साक्षी' आहे.
(१९३) भुजगोत्तमः : - पुराणांमध्ये पूजनीय अशा नागाला - सर्पाला अनंत म्हटले आहे. तसेच गीतेमध्येही श्रीकृष्ण सांगतात, ' मी नागांमध्ये; अनंतनाग आहे. (अनंतश्चास्मिनागानाम् - गीता १०.२९)
(१९४) हिरण्यनाभः : - ज्याने आपल्या नाभीमध्ये ब्रह्मदेवाला (हिरण्यगर्भ)
आधार दिला आहे तो. कांही टीकाकार ' ज्याची नाभी सुवर्णमयी असल्याने सुंदर आहे असाही या संज्ञेचा अर्थ करतात. परंतु तो अयोग्य वाटतो
कारण ह्या श्लोकातील इतर संज्ञांच्या संदर्भात तर तो सुसंगत नसल्यानें साधकाच्या
मनास आवाहन करूं शकत नाही.
(१९५) सुतपाः : - ज्याची तपःश्चर्या तेजस्वी आहे असा. निरंतर
सर्जनशील विचारसरणी ठेवणे याला 'तप' म्हणतात. व त्या करतां मानसिक एकाग्रता
अत्यावश्यक आहे. ज्ञानेंद्रियांचेवर पूर्णताबा असल्या खेरीज मन सतत एकाग्र राहूं
शकत नाही. मन इंद्रियांचे पासून परावृत्त केले तरी त्याला एकाग्रता टिकवण्या करतां
एकादे वैचारिक ध्येय आवश्यक असते. उपनिषदांमध्ये उल्लेख आहे, त्याने तप केले व
तपश्चर्येतून या सर्वाची उत्पत्ती केली - .
'स तपः तप्त्वा इदमेतदसृजत्'
(१९६) पद्‌मनाभ : - ज्याने आपल्या नाभीचे ठिकाणी सर्व
सृजनशक्तिला आधार दिला आहे तो. या संज्ञेचा अर्थ पूर्वी विशद केलेलाच आहे (४८), शंकराचार्यांचे
मते या संज्ञेचा अथे होईल की ' ज्याची नाभी
पद्माप्रमाणे (कमलाप्रमाणे) सुंदर वर्तुलाकार आहे असा.
(१९७) प्रजापतिः : - सर्व प्रजेचा (प्राणिमात्रांचा) पति - स्वामी.
सर्व प्राणीमात्र त्याच्यापासूनच उत्पन्न झालेले असल्यामुळे सर्व प्राणी त्याचीच
प्रजा आहे. व तो त्यांचा पति आहे. त्या ठिकाणी पति ह्या शब्दाचा स्पष्ट अर्थ आहे
पिता. याप्रमाणे श्रीविष्णू सर्व प्राण्यांचे उगमस्थान असल्याने त्याला प्रजापति
म्हटले आहे.
डॉ. सौ. उषा गुणे
१ द्वा सुपर्ण सयुजा सखाया समानंवृक्षं
परिष्वजाते ।
तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्तिः अनशन् अन्यो
अभिचाकशीति (मुंडकोपनिषद् ३-१)
No comments:
Post a Comment