श्लोक ९०
अणुर्बृहत्कृशः
स्थूलो गुणभृन्निर्गुणो महान् ।
अघृतः स्वघृतः
स्वास्यः प्राग्वंशो वंशवर्धनः ।।
(८३५) अणुः : -
अत्यंत सुक्ष्म. सर्वव्यापी श्री नारायण हा आपल्या हृदयातील अत्यंत सुक्ष्म अशी
जीवनज्योत असून या मूलतत्वापासूनच सर्व जीवनीय कार्ये उगम पावतात. तो सूक्ष्माचाही सूक्ष्म केंद्रवर्ती असल्यानें त्याला 'अणू' म्हटलेले
आहे. [1]गीतेमध्ये
भगवंत स्वतः सांगतात. मी सर्वांच्या हृदयात अंतर्यामी तत्वरूपानें प्रतिष्ठित आहे.
(८३६) बृहत् :
- त्याचवेळी तो आकाराने मोठ्यात मोठा आहे कारण तो सर्वव्यापी आहे. या
दोन्ही संज्ञा एकमेकीच्या पूर्ण विरूद्धार्थी आहेत असे वाटते. परंतु हा वरचा भास ध्यानातील दिव्य अनुभवात गळून पडतो व सत्य प्रतीतीस येते. उपनिषदांनीही [2] मोठ्या धिटाईनें या दोन्ही संज्ञा एकत्र वापरून त्या आत्मतत्वाचे अनंत
व्यापकत्व अल्पसे, विद्यार्थ्याच्या आकलनांत आणून देण्याचा
प्रयत्‍न केला आहे.
(८३७) कृशः : -
जो अत्यंत कृश, सूक्ष्म आहे, नाजूक आहे असा, पुन्हा या ठिकाणी विरूद्धार्था संज्ञा
वापरून पुढील संज्ञेचा विराध केलेला आढळेल. व तो
मुद्दामच केला आहे. प्राचीन ऋषींनी या विरूद्धार्थाच्या संज्ञा कलात्मक पद्धतीनें
व परिणामकारक रित्या एकत्र वापरून जे आकलन होण्यास अत्यंत कठीण आहे त
विद्यार्थ्यास ध्यानाने आकलन व्हावे असा प्रयत्‍न केला आहे.
(८३८) स्थूलः :
- आकाराने अत्यंत स्थूल, जड व कठीण असा. वरची संज्ञा व ही संज्ञा
विरूद्धार्थी आहेत. त्याचा अर्थ असा होईल की जे
सर्व व्यापी शुद्ध चैतन्य आहे ते सूक्ष्मही आहे
व त्याचवेळी विश्वरूपाने अत्यंत स्थूलही आहे. (विराट)
(८३९) गुणभृत् :
- जो तीन्ही गुणांचा आधार असून त्यांचे अस्तित्व टिकवून धरतो व त्यांमधून व्यक्त होतो तो
गुणभृत्. रजोगुणानें तो निर्मीती करतो, सत्वगुणाने पालन करतो व तमोगुणाने संहार
करतो.
जाणिवेच्या स्तरावर तो या तीन प्रकारच्या वासनांमधून व्यक्त होतो.
(८४०) निर्गुणः :
- कोणताही गुण नसलेला. ज्याला गुण आहेत ते जड असते
म्हणूनच ते अशाश्वत , विकारी (बदल होणारे) व मर्यादित असते. जे शाश्वत, अविकारी व
अनंत आहे ते निर्गुणच असते. जाणीव तत्व चैतन्यच सर्व गुणांना प्रकाशित करते. सगुण
अवतारामध्ये मायेच्या जडाच्या सहाय्याने तो स्वतःस गुणभृत (सर्व गुणांचा आधार) असे
व्यक्त करतो तर त्याच्या शुद्ध स्वरूपांत तो आकाररहित, द्वंद्वरहित आत्मा आहे.
(८४१) महान् :
- सर्वापेक्षा मोठा, दैदिप्यमान, सामर्थ्यवान्. तो पंचमहाभूतांनी, अगर दिक्कालानी कधीही मर्यादित होत नाही, एवढेच नव्हे तर तोच सर्वांचे अस्तित्व असल्यानें महान आहे.
(८४२) अधृतः :
- ज्याला कोणाचा आधार नाही परंतु जो स्वतःच सर्वांचा आधार आहे. ज्याप्रमाणे
पटामध्ये तंतू, अलंकारांत सोने अगर घटामध्ये माती आधारभूत असते त्याप्रमाणे तो
सर्व विश्वाचा आधार आहे. ज्या भक्तास भगवंत आपल्यापासून खूपच दूर आहे असे वाटते
त्याने श्रीनारायणाचे स्वतःच्या आधार स्वरूपांत ध्यान
केले तर त्याचे हृदय निश्चिंत होईल व श्रद्धा वृद्धिंगत होईल.
(८४३) स्वधृतः :
- जो स्वतःच स्वतःचा आधार आहे असा. पूर्वीच्या संज्ञेमध्ये वर्णन
केल्याप्रमाणे तो सर्व विश्वाचा आधार आहे, असे म्हटल्यावर साहजिकच तर्क करणार्‍या
बुद्धिमध्ये प्रश्न उद्‍भवतो “आत्म्याचा आधार कोण?”. परंतु भगवंत दुसर्‍या कशाच्याही आधाराने नसून स्वतःच्या महिम्याने प्रतिष्ठित आहे. उपनिषदांमध्यें [3]
अशाच तर्‍हेच्या प्रश्नाला उत्तर देतांना आचार्यांनी म्हटले आहे, 'तो कोणाच्या आधाराने
असतो ? तर तो स्वतःच्या विभुतीमत्वाने सुस्थित आहे.
(८४४) स्वास्यः :
- ज्याचे मुख अत्यंत तेजस्वी, शोभायमान् आहे असा. त्याच्याच मुखामधून
निघाल्यामुळे वेदांना त्यांचे सौंदर्य प्राप्त झाले आहे. तो अत्यंत तेजस्वी, दिव्य सौंदर्यवान् मनास भुरळ पाडून त्याचे हरण करणारा, घुमविणारा असा आहे.
(८४५) प्राग्वंशः :
- ज्याचा वंश अत्यंत पुरातन आहे असा. ते अनंततत्व सर्व विश्व व कालाचेही आदिकारण असल्याने त्यास पुराणपुरूष असे म्हटले जाते. या संज्ञेचा दुसरा अर्थ होतो - यज्ञ
समारंभात निमंत्रितांच्या विश्रांतीसाठी राखून ठेवलेली
जागा. साधारणतः घराच्या पूर्वेकडील या भागास प्राग्वंश असे म्हणतात. साधारणतः यज्ञ
व यज्ञामध्ये उपयोगांत येणार्‍या सर्ववस्तू अत्यंत पवित्र मानल्या जातात, त्यामुळे
ही प्राग्वंश संज्ञाही श्रीनारायणाचाच निर्देश करते.
(८४६) वंशवर्धनः :
- जो आपल्या वंशाचा अनेक पटीने विस्तार करतो असा. भगवान् नारायणाचा वंश
म्हणजेच अनेकविध जडचेतन जीवांची सृष्टि. तिची तो वृद्धि करतो. या संज्ञेचा विरूद्ध अर्थही होऊ शकतो. कारण 'वृध्' या धातूचा अर्थ होतो “संहार”. श्रीनारायण हे
आपल्यातील परमपवित्र आत्मतत्व आहे व त्याच्याच पायाशी आपण प्रेमाने अनन्य शरण होतो एकरूप होतो (विलीन होतो), ज्याप्रमाणे जागे झालेल्या मनुष्याची स्वप्नसृष्टी त्याच्या
मनांत विलीन होते त्याप्रमाणे आपल्या सर्व संवेदना, भावना व विचार त्याच्यामध्येच
विलीन होतात.
डॉ. सौ. उषा गुणे.
No comments:
Post a Comment