श्री विष्णु सहस्रनाम श्लोक ९१

श्लोक ९१

भारभृत्कथितो योगी योगीशः सर्वकामदः  ।

आश्रमः श्रमणः क्षामः सुपर्णो वायुवाहनः  ।।

(८४७) भारभृत् :  - सर्व विश्वाचा भार वाहून नेणारा. हे ओझे वाहून नेणे एकाद्या माणसानें आपल्याहून दुसरी एकादी वस्तू वाहून नेण्यासारखे नसते. कारण श्री नारयण स्वतःच विश्व बनलेला आहे. म्हणजेच परमात्मा सर्व विश्वाचे उपादान कारण आहे.

(८४८) कथितः :  - ज्याचे वर्णन सर्व वेदपुराणे व इतर धर्मग्रंथ करतात असा. नारायणतत्व हेच जगातील सर्व आध्यात्मिक ग्रंथांचे प्रतिपादन असते.[1]

(८४९) योगी :  - सर्वश्रेष्ठ योगी अथवा जो योगाने जाणला जातो असा. सर्व विचार प्रवाह थांबविण्याची प्रक्रिया म्हणजे योग, अशी योगाची शास्त्रामध्ये व्याख्या [2] केली आहे. ज्याला कुठलीही वैचारिक क्षुब्धता नाही व ज्याने आपले मन (माया) पूर्णपणे ताब्यात ठेवले आहे व जो नित्य आपल्या दिव्य स्व स्वरूपांत रहातो तो सर्वश्रेष्ठ योगी श्रीहरी.

(८५०) योगीशः :  - सर्व योग्यांचा स्वामी. योगेश्वर. जो आत्मा जाणतो तो स्वतःच आत्मस्वरूप होतो असा उपनिषदांचा [3] उद्‌घोष आहे. त्यामुळे आत्मा हाच पूर्ण योगी आहे व श्री नारायण परमात्मस्वरूप असल्यानें 'योगेश्वर' आहे. आपल्या कर्मामधील कर्तृत्वभाव व अनुभव क्षेत्रातील भोक्तृत्वभाव हाच आपला 'अहं' म्हणचे जीवभाव. या जीव भावनेतून वर येण्याकरतां आत्म्याचे विश्वचैतन्यस्वरूप जाणीवेत येणे आवश्यक आहे. सत्यस्वरूप श्री नारायण हाच स्वतः या विश्वापासून पूर्णपणे अलिप्त राहूं शकतो. तो या संसारामध्ये सदैव असूनही व त्याच्या कार्यकलापात बुडलेला असूनही त्याहून वेगळा असतो म्हणून त्याचे 'योगीश' हे वर्णन महिमा, अत्यंत सार्थ असेच आहे.

(८५१) सर्वकामदः :  - जो आपल्या खर्‍या भक्तांच्या सर्व इच्छा पूर्ण करतो तो. खर्‍या भक्तांना दुसरी कसलीच इच्छा नसते तर आपण त्याचेपर्यंत पोहोचावे, त्याला भेटावे व त्याच्यातच विलीन होऊन जावे इतकीच त्याची इच्छा असते व ती तो पूर्ण करतो. ही संज्ञा असेही सुचविते की जे अश्रद्ध अभक्त आहेत त्याच्या अपवित्र दुष्ट वैषयिक वासना तो नष्ट करतो.

(८५२) आश्रमः :  - जे जन संसाराच्या झंझावातानें अंतर्बाह्य त्रस्त झालेले आहेत भरकटले आहेत अशांनाही स्वतःच हक्काचे स्वर्गतुल्य असे आश्रयस्थान 'आश्रम' आहे श्रीनारायण. व्यक्ती स्वतःच्या शरीर मन बुद्धि मधून कार्य करते व स्वतःस कर्ता मानते हाच सर्वसंसार तापाचा उगम आहे. मनुष्यानें आपल्या खर्‍या आत्मस्वरूपांत स्थिर रहाणे हीच सर्व पापतापाच्या दुःखातीत अवस्था होय. ही निस्तरंग, परमशांत दिव्यआनंदाची अवस्था म्हणजेच श्रीनारायण.

(८५३) श्रमणः :  - लौकीकासाठी  बुबुक्षित झालेल्या व इंद्रियजन्य सुखांच्या मागे लागलेल्या लोकांना जो संतप्त करतो, विशेष श्रम करावयास लावतो तो श्रमण. बाह्य इंद्रियविषयांमधील प्राकृतिक बदलांमुळे, व आपल्या इंद्रियांच्या अस्थिर स्वभावामुळे आपले अतृप्तीचे जीवन आपल्याला केवळ निष्फळ श्रम व घोर निराशाच प्रदान करते. हा प्रकृतीचाच कायदा आहे. व तो निर्माण करणारा आहे श्री नारायण. परमार्थात विधी व विधीकर्ता एकरूप असल्याने तो श्रमण आहे.

(८५४) क्षामः :  - अंतिम प्रलयाचे वेळी सर्व संहार करतो तो. तो आपल्या अंतःकरणातील क्षुब्धता छाटून टाकतो व वैषयिक वासनातून निर्माण झालेले जग नष्ट करून टाकतो.

(८५५) सुपर्णः : - सुवर्णमय पर्ण. भगवतगीतेत विश्वाला अश्वत्थ वृक्षाची उपमा दिली [4] असून वेद ही त्याची पाने आहेत असे वर्णन आहे. वेदांचा प्रतिपाद्य विषय एकमेव आत्मस्वरूप ब्रह्मच आहे. त्यामूळे ही संज्ञा मनोहारी असून अनेक गूढ अर्थवाही अशी आहे.

(८५६) वायुवाहनः :  - वायुचे संचलन करणारा. त्याच्या भीतीनें अग्नी ज्वलन करतो, चंद्रसूर्य आपले कार्य करतात, पृथ्वी फिरते व वायु धावतो असे उपनिषदांचे सांगणे आहे.

डॉ. सौ. उषा गुणे.

---

[1]   वेदैश्चसर्वैरहमेव वेद्यः गीता १५-१५.

[2]   योगः चित्तवृत्ति निरोधः  ।। पा. योगसूत्र.

[3]   स यो ह वै तत्परंम ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति । मुंडकोप ३-२-९

[4]   छंदासि यस्य पर्णानि यस्तंवेद सवेदवित्  ।। गीता १५-१