जपो जल्पः शिल्पं सकलमपि मुद्राविरचना
गतिः प्रादक्षिण्य-क्रमणमशनाद्याहुति-विधिः ।
प्रणामं संवेशः सुखमखिलमात्मार्पणदृशा
सपर्या-पर्यायस्तव भवतु यन्मे विलसितम् ॥ २७॥
आई ! मी तुझी पूजा काय करणार ? निसर्गतः माझ्याकडून जें कांहीं होत असेल ते सर्व तुझी पूजाच आहे असें समज. अशा अभिप्रायानें आचार्य प्रार्थना करीत आहेत. आई ! लोक तुझ्या मंत्राचा जप करतात. माझ्या हातून तो कांहीं होत नाही. तेव्हां मी जें कांहीं व्यवहाराच्या निमित्ताने बोलत असेन तें माझें बोलणे हाच तुझा जप होय असें समज. व्यवहारांत वागतांना मला जे कांहीं हातानें अभिनय करावे लागतात त्या तुझ्या मुद्राच आहेत असें समज. तात्पर्य, " मे जल्पः ते जपः भवतु, मे शिल्पं ते मुद्राविरचना भवतु" माझी बडबड हीच तुझी स्तुति किंवा मंत्राचा जप होय. तसेच शिल्प म्हणजे हातापायानें केले जाणारे व्यवहार अथवा कामें. मुद्रा म्हणजे उपासनेच्या वेळीं इष्ट देवतेला हाताने जे निरनिराळे आकार दाखविले जातात ते. शंखमुद्रा, योनिमुद्रा, धेनुमुद्रा, इत्यादि. श्रीविद्येच्या उपासनेमध्यें सर्वसंक्षोभिणी, सर्वविद्राविणी, सर्वाकर्षिणी इत्यादि मुद्रांची नांवे आहेत. जपाने इष्टदेवतेचें सान्निध्य लाभते तर मुद्रा या इष्टदेवतेला संतुष्ट करीत असतात. मुदं म्हणजे संतोषाला रान्ति म्हणजे देतात त्या मुद्रा. "स्वाध्यायादिष्ट-देवता-संप्रयोगः" इष्ट देवतेचा जप करणें हाही एक प्रकारचा स्वाध्यायच होय. सम्प्रयोग म्हणजे चांगल्या प्रकारें उत्कृष्ट सान्निध्याचा सहयोगाचा लाभ होणें. हें इष्टदेवतेचें उत्कृष्ट सान्निध्य मन लावून केल्या जाणाऱ्या जपानें मिळतें. "स्वाध्यायाद्योगमासीत योगात्स्वाध्यायमामनत् । स्वाध्याययोगसम्पत्त्या परमात्मा प्रकाशते" जपानें इष्टदेवतेचें सान्निध्य मिळवावें व इष्टदेवतेच्या सान्निध्यानें उपासनेचे बळ वाढवावें. उपासनेचे बळ आणि इष्टदेवतेचा अनुग्रह हींच परमेश्वराच्या साक्षात्काराची साधनें होत, असें स्मृतीत म्हटलेलें आहे. "श्रोतव्यः श्रुतिवाक्येभ्यः मन्तव्यश्चोपपत्तिभिः । मत्वा च सततं ध्येयः एते दर्शनहेतवः" ईश्वराच्या साक्षात्काराकरितां प्रथम श्रुतिवाक्यांनी त्याचें श्रवण करावे, त्याचें स्वरूप जाणावे. तें जाणल्यानंतर साधक- बाधक प्रमाणांनीं त्याचा विचार करावा. विचारानें ते स्वरूप मनामध्ये ठसवावें. मननानें मनांत ठसलेल्या स्वरूपाचा पुढें निदिध्यास घ्यावा. सतत त्याचें ध्यान करावे. हींच ईश्वराच्या साक्षात्काराची साधने होत. आचार्य म्हणतात आई ! माझी बडबड हीच तुझी स्तुति किंवा हाच तुझा जप आणि हातांनीं होणाऱ्या निरनिराळ्या हालचाली ह्याच तुझ्या मुद्रा समज. "मुद्राविरचना" म्हणजे मुद्रा करणें.
आई ! माझ्या पायांची यदृच्छेने होणारी हालचाल गति-गमन हेंच माझें तुला प्रदक्षिणा घालणे होय. प्रादक्षिण्यक्रमण म्हणजे प्रदक्षिणा घालण्याच्या उद्देशाने पावलें टाकणें. तसेंच "अशनादि आहुतिविधिः" म्हणजे मी जें कांहीं खातों-पितो तेंच तुझ्या उपासनेचे अंगभूत असलेलें हवनकर्म समज. आहुतिविधि म्हणजे होमहवन करणें. त्याचप्रमाणे "संवेश" म्हणजे झोपणें, सुखानें गादीवर लोळणे हाच माझा प्रणाम समज. "मे अखिलं विलसितं आत्मार्पणदृशा तव सपर्या-पर्यायः भवतु" माझा हा सर्व जीवनविलास म्हणजे आत्मार्पणदृष्टीनें केल्या जाणाऱ्या तुझ्या पूजेचाच प्रकार होवो. मी तुलाच आत्मा समजून हें सर्व कांहीं अर्पण करीत आहें. "आत्मा त्वं, गिरिजा मतिः, सहचराः प्राणाः, शरीरं गृहं ... यद्यत्कर्म करोमि तत्तदखिलं शम्भो तवाराधनम्"
"जपो जल्पः" या श्लोकांत आचार्यांनी जो भाव व्यक्त केला आहे त्याला मानसपूजा असें म्हणतात. पूजेचे दोन प्रकार आहेत. एक अंतःपूजा व दुसरी बाह्य पूजा. अंतःपूजेलाच मानसपूजा असे म्हणतात. यालाच तंत्रशास्त्रांत "समयाचार" असें म्हटलेले आहे. आपल्या इष्ट देवतेचे परब्रह्मस्वरूपाने सहस्रदलकमलांत ध्यान करून आपला संपूर्ण जीवनव्यवहार ही इष्टदेवतेची पूजाच होय अशी भावना समयाचार पद्धतीत ठेवावी लागते तर कौलाचार पद्धतीत सर्व बाह्यपूजेची साधनसामग्री संग्रहीत करून थाटामाटानें व शास्त्रोक्त पद्धतीने पूजा करावी लागते. बाह्यपूजेपेक्षां अंतःपूजा श्रेष्ठ आहे म्हणूनच आचार्यांनी या श्लोकांत अंतःपूजेचा निर्देश केला आहे.
हें यंत्र सोन्याच्या पत्र्यावर अधोमुख त्रिकोण काढून त्याच्या तिन्ही कोनांना त्रिशूळाचा आकार दाखवा. मध्यभागी ह्रीं हें बीज लिहावे. यंत्राची विधिपूर्वक पूजा करून पंचेचाळीस दिवस या श्लोकाचा रोज एक हजार जप करावा. नैवेद्य गुळ आणि पायस यांचा दाखवावा. याप्रमाणे यंत्र सिद्ध करून धारण केल्यास मंत्रसिद्धि होते. देवीचें दर्शन घडते आणि आत्मज्ञानाचाही लाभ होतो. याचप्रमाणे यंत्र काढून याच पद्धतीने चौतिसाव्या श्लोकाने आराधना केल्यास साधक अत्यंत बुद्धिमात् होतो. नैवेद्य फक्त मध.
गतिः प्रादक्षिण्य-क्रमणमशनाद्याहुति-विधिः ।
प्रणामं संवेशः सुखमखिलमात्मार्पणदृशा
सपर्या-पर्यायस्तव भवतु यन्मे विलसितम् ॥ २७॥
आई ! मी तुझी पूजा काय करणार ? निसर्गतः माझ्याकडून जें कांहीं होत असेल ते सर्व तुझी पूजाच आहे असें समज. अशा अभिप्रायानें आचार्य प्रार्थना करीत आहेत. आई ! लोक तुझ्या मंत्राचा जप करतात. माझ्या हातून तो कांहीं होत नाही. तेव्हां मी जें कांहीं व्यवहाराच्या निमित्ताने बोलत असेन तें माझें बोलणे हाच तुझा जप होय असें समज. व्यवहारांत वागतांना मला जे कांहीं हातानें अभिनय करावे लागतात त्या तुझ्या मुद्राच आहेत असें समज. तात्पर्य, " मे जल्पः ते जपः भवतु, मे शिल्पं ते मुद्राविरचना भवतु" माझी बडबड हीच तुझी स्तुति किंवा मंत्राचा जप होय. तसेच शिल्प म्हणजे हातापायानें केले जाणारे व्यवहार अथवा कामें. मुद्रा म्हणजे उपासनेच्या वेळीं इष्ट देवतेला हाताने जे निरनिराळे आकार दाखविले जातात ते. शंखमुद्रा, योनिमुद्रा, धेनुमुद्रा, इत्यादि. श्रीविद्येच्या उपासनेमध्यें सर्वसंक्षोभिणी, सर्वविद्राविणी, सर्वाकर्षिणी इत्यादि मुद्रांची नांवे आहेत. जपाने इष्टदेवतेचें सान्निध्य लाभते तर मुद्रा या इष्टदेवतेला संतुष्ट करीत असतात. मुदं म्हणजे संतोषाला रान्ति म्हणजे देतात त्या मुद्रा. "स्वाध्यायादिष्ट-देवता-संप्रयोगः" इष्ट देवतेचा जप करणें हाही एक प्रकारचा स्वाध्यायच होय. सम्प्रयोग म्हणजे चांगल्या प्रकारें उत्कृष्ट सान्निध्याचा सहयोगाचा लाभ होणें. हें इष्टदेवतेचें उत्कृष्ट सान्निध्य मन लावून केल्या जाणाऱ्या जपानें मिळतें. "स्वाध्यायाद्योगमासीत योगात्स्वाध्यायमामनत् । स्वाध्याययोगसम्पत्त्या परमात्मा प्रकाशते" जपानें इष्टदेवतेचें सान्निध्य मिळवावें व इष्टदेवतेच्या सान्निध्यानें उपासनेचे बळ वाढवावें. उपासनेचे बळ आणि इष्टदेवतेचा अनुग्रह हींच परमेश्वराच्या साक्षात्काराची साधनें होत, असें स्मृतीत म्हटलेलें आहे. "श्रोतव्यः श्रुतिवाक्येभ्यः मन्तव्यश्चोपपत्तिभिः । मत्वा च सततं ध्येयः एते दर्शनहेतवः" ईश्वराच्या साक्षात्काराकरितां प्रथम श्रुतिवाक्यांनी त्याचें श्रवण करावे, त्याचें स्वरूप जाणावे. तें जाणल्यानंतर साधक- बाधक प्रमाणांनीं त्याचा विचार करावा. विचारानें ते स्वरूप मनामध्ये ठसवावें. मननानें मनांत ठसलेल्या स्वरूपाचा पुढें निदिध्यास घ्यावा. सतत त्याचें ध्यान करावे. हींच ईश्वराच्या साक्षात्काराची साधने होत. आचार्य म्हणतात आई ! माझी बडबड हीच तुझी स्तुति किंवा हाच तुझा जप आणि हातांनीं होणाऱ्या निरनिराळ्या हालचाली ह्याच तुझ्या मुद्रा समज. "मुद्राविरचना" म्हणजे मुद्रा करणें.
आई ! माझ्या पायांची यदृच्छेने होणारी हालचाल गति-गमन हेंच माझें तुला प्रदक्षिणा घालणे होय. प्रादक्षिण्यक्रमण म्हणजे प्रदक्षिणा घालण्याच्या उद्देशाने पावलें टाकणें. तसेंच "अशनादि आहुतिविधिः" म्हणजे मी जें कांहीं खातों-पितो तेंच तुझ्या उपासनेचे अंगभूत असलेलें हवनकर्म समज. आहुतिविधि म्हणजे होमहवन करणें. त्याचप्रमाणे "संवेश" म्हणजे झोपणें, सुखानें गादीवर लोळणे हाच माझा प्रणाम समज. "मे अखिलं विलसितं आत्मार्पणदृशा तव सपर्या-पर्यायः भवतु" माझा हा सर्व जीवनविलास म्हणजे आत्मार्पणदृष्टीनें केल्या जाणाऱ्या तुझ्या पूजेचाच प्रकार होवो. मी तुलाच आत्मा समजून हें सर्व कांहीं अर्पण करीत आहें. "आत्मा त्वं, गिरिजा मतिः, सहचराः प्राणाः, शरीरं गृहं ... यद्यत्कर्म करोमि तत्तदखिलं शम्भो तवाराधनम्"
"जपो जल्पः" या श्लोकांत आचार्यांनी जो भाव व्यक्त केला आहे त्याला मानसपूजा असें म्हणतात. पूजेचे दोन प्रकार आहेत. एक अंतःपूजा व दुसरी बाह्य पूजा. अंतःपूजेलाच मानसपूजा असे म्हणतात. यालाच तंत्रशास्त्रांत "समयाचार" असें म्हटलेले आहे. आपल्या इष्ट देवतेचे परब्रह्मस्वरूपाने सहस्रदलकमलांत ध्यान करून आपला संपूर्ण जीवनव्यवहार ही इष्टदेवतेची पूजाच होय अशी भावना समयाचार पद्धतीत ठेवावी लागते तर कौलाचार पद्धतीत सर्व बाह्यपूजेची साधनसामग्री संग्रहीत करून थाटामाटानें व शास्त्रोक्त पद्धतीने पूजा करावी लागते. बाह्यपूजेपेक्षां अंतःपूजा श्रेष्ठ आहे म्हणूनच आचार्यांनी या श्लोकांत अंतःपूजेचा निर्देश केला आहे.
हें यंत्र सोन्याच्या पत्र्यावर अधोमुख त्रिकोण काढून त्याच्या तिन्ही कोनांना त्रिशूळाचा आकार दाखवा. मध्यभागी ह्रीं हें बीज लिहावे. यंत्राची विधिपूर्वक पूजा करून पंचेचाळीस दिवस या श्लोकाचा रोज एक हजार जप करावा. नैवेद्य गुळ आणि पायस यांचा दाखवावा. याप्रमाणे यंत्र सिद्ध करून धारण केल्यास मंत्रसिद्धि होते. देवीचें दर्शन घडते आणि आत्मज्ञानाचाही लाभ होतो. याचप्रमाणे यंत्र काढून याच पद्धतीने चौतिसाव्या श्लोकाने आराधना केल्यास साधक अत्यंत बुद्धिमात् होतो. नैवेद्य फक्त मध.
No comments:
Post a Comment